Thursday, June 1, 2023

वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मीको अलिखित इतिहास बन्दी अवस्थामा खुँडा धसेर प्राणत्याग

 

वीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मीको अलिखित इतिहास 

बन्दी अवस्थामा खुँडा धसेर प्राणत्याग



@)&& r}tdf sLlt{k'/df ePsf] d"lt{snf sfo{zfnfdf d"lt{sf/ /fh' lk7fsf]6]n] agfpg'ePsf] sLlt{nIdLsf] d"lt{

शान्ति लामा

कीर्तिपुर जेठ १७ गते । दुई पटक पराजय भोगेको गोर्खाली सेना पूर्णतयारीका साथ कीर्तिपुरसँगको तेस्रो युद्धमा थियो । गोर्खाली सेनासँग महिला लडिरहेकी थिइन, पुरुषको भेषमा । यो लडाईमा कीर्तिपुर राज्यका ढोका फोरेर गोर्खाली सेना कीर्तिपुर राज्यमा प्रवेश गर्न सफल भयो । 

उनीहरुले हारेका कीर्तिपुरे सेनालाई बन्द िबनाउन थाले । एक सेनाको हाउभाउ महिलाको जस्तो देखे गोरखाली सेनाले । अपमानपूर्वक उनीहरुले कीर्तिलक्ष्मीको पुरुष भेष उतार्न लगाए । एक महिला पुरुषको भेषमा खुँडा लिएर लडिरहेको रहस्य पत्ता लाग्यो । गोर्खाली सेनाले बन्दी बनाइएकी कीर्तिलक्ष्मीको इज्जत हरण गर्न खोजे । गोरखाली सेनाको हातमा परेपछि आफुले आफैलाई खुँडा धसेर आत्महत्या गरिन्, परम्परागत सङ्कुचित समाजमा अदम्य साहससाथ लडेकी वीराङ्गनाको अवसान भयो ।

यो इतिहासको पानामा लिपिवद्ध गरिएको कुनै इतिहास हैन । यो कीर्तिपुरका बासिन्दामा श्रति परम्परा अन्तर्गत सुनाइने ऐतिहासिक घटनाको एउटा विवरण हो । यो कथा आज पनि कीर्तिपुरेबीच सुन्ने सुनाउने परम्परा रहेको इतिहासका अध्येता प्रयागमान प्रधान बताउनु हुन्छ ।

त्यही कथामा आधारित रहेर २०२२÷०२३ सालतिर कीर्तिपुरको तननी टोलमा नाटक प्रदर्शन भएको स्मरण गर्नुहुन्छ उहाँ । सम्भवतः हृदयचन्द्र सिंह प्रधानले लेखेको हुनुपर्छ त्यो कथा । राष्ट्रिय नाचघरका कलाकारले उक्त लोकनाटक प्रदर्शन गरेका थिए । यसरी लामो समयदेखि कीर्तिपुरवासीले कीर्तिलक्ष्मीको कथालाई गौरवसाथ सुनाउने गरेका थिए ।

कीर्तिपुर आक्रमणका क्रममा पृथ्वीनारायण शाहको गोर्खाली सेनाले दुईपटक पराजय बेहोर्नु परेको थियो । तेस्रोपटकको आक्रमणमा मात्र कीर्तिपुरमाथि गोर्खा राज्यले विज प्राप्त गरेको इतिहास छ । कीर्तिपुरसँगको युद्धमा गोर्खाली सेनाका तर्फबाट क–कसले लडे भन्ने कुरा इतिहासका पानामा जताततै पढ्न पाइन्छ तर दुई–दुईपटक गोर्खाली सेनालाई धपाउने कीर्तिपुरका योद्धा को–को थिए त ? भन्ने कुरा भने लिखित इतिहासमा चर्चा गरिएको पाईदैन । आखिर इतिहास जिन्तेहरुकै लेखिन्छ ।

गोरखाली फौजसँग लडेका ऐतिहासिक योद्धामध्येकी एक हुन्–कीर्तिलक्ष्मी । लिखित इतिहासका किताबमा बीराङ्गना कीर्तिलक्ष्मीबारे प्रस्ट कुरा लेखिएको पाईंदैन तर कीर्तिपुरवासीको श्रुति परम्परामा भने कीर्तिलक्ष्मीको साहसका कथाहरु आज पनि बहुप्रचलित छन् ।

कीर्तिलक्ष्मीको प्रतिमा बन्ने

इतिहासका पानामा गुमनाम रहेकी त्यही पात्र कीर्तिलक्ष्मी सिंहको इतिहास गुजागर गर्न केही कीर्तिपुरे अगुवाहरु लागिपर्दैछन । अब कीर्तिपुरमा कीर्तिलक्ष्मीको सालिक स्थापना गरिने भएको छ ।

स्थानीय सामाजिक अगुवाहरुको पहलमा कीर्तिलक्ष्मीको ढुङ्गे प्रतिमा स्थापना गर्न लागिएको हो । प्रतिमा स्थापनाका लागि कीर्तिपुरका संस्कृतिविद तथा सामाजिक अभियन्ता प्रयागमान प्रधानको संयोजकत्वमा कीर्तिलक्ष्मी प्रतिमा निर्माण तथा व्यवस्थापन समिति गठन गरिएको छ । प्रदेश ३ का सांसद पुकार महर्जन, कीर्तिपुर नगरपालिका वडा नं. १,२,३,९ र १० वडा अध्यक्षहरु सम्मिलित निर्देशन समिति पनि गठन भएको छ ।

कीर्तिलक्ष्मीको सालिक स्थापनाको अवधारणा झन्डै एक दशक अघिदेखि नै छलफलमा ल्याइएको समितिका संयोजक प्रधानले बताउनुभयो । “कीर्तिपुरको इतिहास” एक साहसी नारीका रुपमा रहेको कीर्तिलक्ष्मीको इतिहास खोजिनु पर्छ भन्ने छलफल हुँदै आएको हो ।

”केही ऐतिहासिक दस्तावेजमा लेखिएको पनि पाइएको छ ” उहाँले भन्नुभयो । अहिलेसम्म आपूmले ऐतिहासिक दस्तावेजमा कीर्तिलक्ष्मीसम्बन्धी तथ्यहरुको खोज र अध्ययन गरिएको उहाँले बताउनु भयो । कीर्तिलक्ष्मीको प्रतिमा स्थापना गर्ने अभियान कीर्तिपुरको नागरिक स्तरबाट चलाइएको अभियान हो ।

अहिले प्रदेश ३ सरकारले प्रतिमा निर्माणार्थ १५ लाख रुपियाँ बजेट दिने भएपछि कीर्तिलक्ष्मीको प्रतिमा स्थापना गर्ने योजना साकार हुन लागेको हो ।

प्रतिमालाई कहाँ राख्ने भन्ने निर्णय अझै भइसकेको छैन । कीर्तिपुर डाँडास्थित उमामहेश्वर मन्दिरपछाडि रहेको क्वाठ –कोतघर) नजिक राख्ने छलफल भइरहेको जानकारी शाक्यले दिनुभयो । लायकू र कोतघर त्यहीं नजिक भएकाले इतिहाससँग पनि जोडिने भएकाले त्यहीं राख्नेबारे छलफल भएको संयोजक प्रधानले बताउनुभयो ।

अभिलेखमा कीर्तिलक्ष्मी

शिलालेखहरुमा कीर्तिपुरका क्वाठनायकहरुको नाम उल्लेख गरिएको पाइएको प्रधान बताउनु हुन्छ । काजीहरुको नाम पनि अभिलेखहरुमा पाइन्छ तर कीर्तिलक्ष्मीको नाम भने स्पष्ट रुपमा अभिलेखमा पाइएको छैन । उहाँ भन्नुहुन्छ, “हारेका काजी र सेनानायकहरुको नामसमेत नलेखिने इतिहासमा पुरुषको भेषमा लडेकी नारीको नाम उल्लेख गर्ला भन्ने आशा हामी गर्न सक्दैनौं । त्यसैकारण कीर्तिलक्ष्मी गुमनाम भइन ।

यस्ता शिलालेखमध्ये उमामहेश्वर मन्दिरपछाडि रहेको सरस्वती मन्दिरको शिलालेखले केही तथ्य उजागर गरेको छ । मन्दिरको अभिलेखमा क्वाठनायक लक्ष्मी सिंहले मन्दिरको मर्मत गरेको भनी उल्लेख रहेको प्रधानले बताउनुभयो । त्यसबाट त्यस ठाउँको कोतनायक लक्ष्मी सिंह रहेछन् भन्ने कुरा पत्ता लाग्ने तर्क उहाँ गर्नुहुन्छ । प्रधानका अनुसार क्वाठनायक लक्ष्मी सिंहकी छोरी नै कीर्तिलक्ष्मी हुन ।

अर्को कुरा पाटनमा छ प्रधानको जगजगी रहेको बेलाको एक ऐतिहासिक घटनाले पनि कीर्तिलक्ष्मीको इतिहास उजागर गर्ने उहाँ बताउनुहुन्छ । इतिहासकार बाबुराम आचार्यले लेख्नुभएको पृथ्वीनारायण शाहको सङ्क्षिप्त जीवनी पुस्तकमा कीर्तिलक्ष्मी सिंहको नाम उल्लेख रहेको छ । पाटनका राजा रञ्जीत मल्लको राज्याभिषेक समारोहमा उपस्थित काजीहरुको नाममा कीर्तिलक्ष्मी सिंह पनि उपस्थित रहेको पाईएको प्रधान बताउनु हुन्छ । त्यतिबेला कीर्तिपुर पाटन राज्यको उपराज्य थियो । कीर्तिपुरका क्वाठनायक लक्ष्मी सिंहको प्रतिनिधित्व गर्दै उनकी छोरी कीर्तिलक्ष्मी सिंहले राजाको राज्याभिषेकमा उपस्थित भएको हुन सक्ने उहाँ अनुमान गर्नुहुन्छ ।

उहाँ भन्नुहुन्छ, “त्यसमा कुन ठाउँको काजी भनी उल्लेख नगरेको हुनाले कीर्तिलक्ष्मी सिंह कीर्तिपुरको हो भनी अनुमान लगाउन सकिन्छ ।” साथै मल्लकालमा “कीर्ति” शब्द असाध्यै मन पराइएको र यो नाम निकै प्रचलित रहेकाले क्वाठनायक लक्ष्मी सिंहले आफ्नी छोरीको नाम कीर्तिलक्ष्मी राखेको हुनसक्छ भन्नुहुन्छ, प्रधान ।

साभार ः यो लेख २०७८ साल जेठ १७ गतेको गोरखापत्रबाट

 


Monday, May 29, 2023

सार्वजनिक सवारी साधनमा महिलामाथि हुने मानसिक हिंसा

 सार्वजनिक सवारी साधनमा महिलामाथि हुने मानसिक हिंसा 



—विमल गौतम

तपाईंहरु सार्वजनिक यातायातमा त चढ्नु भएकै होला र अन्य यातायात तथा ढुवानीका साधनहरु बस, टूक, जीप, टिपर, भ्यान आदि बाटोमा गुडिरहेको पनि देख्नुभएकै होला । 

ति सवारी साधनहरुको बाहिर पट्टि पछाडिको भागमा लेखिएका विभिन्न सायरी तथा भनाईहरु पनि पढ्नु भएकै होला, आजभोली तिनै भनाई तथा सायरीहरुमा विशेषगरी महिलाहरुलाई होच्याउने तथा अपमान गर्ने शब्दहरु अत्यधिक प्रयोग हुन थालेका छन । बस वा टूकको पछाडि लेखिएको हुन्छ, “उकालोमा गाडी चलाउँदा गियरलाई चाप विदेश जानेको श्रीमती अर्कैसंग टाप” त्यस्तै अर्को “लडकी हंसी तो फसी” यि त केही उदाहरणहरु मात्र हुन, यि र यस्ता शब्द प्रयोग भएका भनाई र सायरीहरु प्रसस्तै प्रयोग भएका भेटिन्छन् । यसले एउटी महिला जस्को श्रीमान विदेश गएको छ, उस्लाई गरिएको अपमान होइन र !, त्यो पनि सार्वजनिक ठाउँमा यसले ति महिला र समग्र महिलाहरु प्रति हाम्रो समाजले हेर्ने मनोविज्ञानलाई धेरथोर रुपमा प्रतिनिधित्व गरेको छ । नत्र भने यस्ता भनाईहरु सार्वजनिक सवारीहरुमा लेखिंदा खासै कसैले विरोध गरेको किन देखिंदैन ?

देशमा रोजगारी नपाएर लाखौं युवा साउदी, कतार दुबई र अन्य देशमा रोजगारीमा गएका छन । उनीहरुले पठाएको रेमिट्यान्सले समग्र देशको अर्थतन्त्र धानिरहेको छ, उनीहरु र तिनका परिवारको सम्मान हुनुपर्नेमा उल्टै उनीहरुका श्रीमतीहरुको खुलेआम सार्वजनिक बेइज्जती र चरित्रमाथि प्रश्न उठाउने भनाई र सायरीहरु सार्वजनिक सवारीमा लेख्ने कार्य हुँदा पनि समाज र सम्बन्धीत निकाय मुकदर्शक किन ?

समाजमा श्रीमान वैदेशिक रोजगारीमा गएकाका श्रीमतीहरुले छोराछोरी छाडेर अर्कै पुरुषसंग गएको वा परपूरुषसँग अनैतिक सम्बन्ध गाँसेर घरव्यवहार बिगारेको एकाध घटना पनि नघटेका होइनन् तर एक दुई वटा त्यस्ता घटना भए भन्दैमा सम्पूर्ण महिलाहरुप्रति लाञ्छना लगाउनु कत्तिको जायज होला ?

नेपालमा बहुसंख्यक हिन्दु धर्म मान्ने मानिसहरुको बसोबास रहेको छ । हिन्दु धर्ममा नारीलाई देवीको रुपमा पुजा गरिने गरेको छ । लक्ष्मी, सरस्वती, दुर्गा, महाकाली, भद्रकाली यि सबै नारी स्वरुपहरु हुन । हामीकहाँ भनाई नै छ “वहाँ नारीको सम्मान हुन्छ, त्यहाँ देवता पनि खुसी हुन्छन । त्यतिमात्र होइन नेपाल विश्वको एकमात्र यस्तो देश हो जहाँ जिउँदो देवीको अर्थात ‘कुमारी’को रुपमा नारीको पुजा हुने गरेको छ । यति धेरै धार्मिक र संस्कृतिक रुपमा पुजा र सम्मान हुने देशको सार्वजनिक सवारीमा महिलाको मानमर्दन, अपमान हुने शब्द प्रयोग गर्नु भनेको सम्पूर्ण महिलाहरको आत्सम्मानमा चोट पु¥याउनु हो । नेपालमा वैदेशिक रोजगारीमा विदेश जाने चलन बढेसँगै महिलाको जिम्मेवारी थप बढेको छ । एउटी नारीले श्रीमान विदेश गएपछि पुरुष र महिला दुवैको जिम्मेवारी लिंदै सासु, ससुरा, छोरा छोरीको लालनपालन शिक्षा, दिक्षा स्वास्थ्य, उपचार, हेरचाह साथै घरको सम्पूर्ण जिम्मेवारीका साथै सामाजिक भुमिका र जिम्मेवारी पनि वहन गरेका छन् । जुन अत्यन्तै सराहनीय कार्य हो । त्यसका साथै केहि महिलाहरु जिविकोपार्जनका लागि श्रीमानको रेमिट्यान्समा मात्र आश्रित नभएर स(साना व्यवसायहरु पानिपुरी, चटपटे बेच्ने, खाजाघर चलाउने, ब्यूटी पार्लर खोल्ने, मजदुरी गर्ने तथा हस्तकलाका सामानहरु बनाउने विभिन्न कामहरु गरेर आय आर्जन गरेर घर व्यवहार चलाउने र श्रीमानले विदेशबाट पठाएको रकम भविष्यका लागि बचत गर्ने गरेका उदाहरणीय महिलाहरु पनि यहि समाजमा छन्, यस्ता मेहनती उदाहरणीय महिलाहरुको कामको खासै चर्चा नहुनु तर एकाध महिलाहरुका नराम्रा घटनाहरुलाई बढाई चढाई गर्नु यो हज्जारौं वर्षदेखि महिलाहरुलाई शोषण, दमन, अत्याचार, थिचोमिचो र महिलालाई कमजोर ठान्ने रुढिवादी, प्रदुषित पितृ सत्तात्मक सोचको कारणले भएको हो ।

अन्त्यमा आधि आकास ढाक्ने महिलालाई ३३% हक र सार्वजनिक यातायातमा आरक्षण सिट दिएर मात्र हुँदैन । प्रत्येक सार्वजनिक स्थान महिलामैत्रि हुनुपर्छ । उनीहरुको सम्मान हुनुपर्छ, साथै उनीहरुको आत्मसम्मानमा चोट पु¥याउने कार्य हुन नदिन प्रत्येक परिवार, समाज र राष्ट्रको ध्यान जान जरुरी छ ।

प्रशिक्षार्थी पत्रकार

Saturday, May 27, 2023

‘द केरला स्टोरीः धार्मिक साम्प्रदायिक माथिको प्रहार

  ‘द केरला स्टोरीः धार्मिक साम्प्रदायिक माथिको प्रहार




–सचिन्द्र श्रेष्ठ

       ५ मे २०२३ देखि भारतीय चलचित्र ‘द केरला स्टोरी’ देशभरका सिनेमा घरमा लागि रहेको छ, यो चलचित्रको टीजर रिलीज भए देखि बिभिन्न तह तप्का देखि राजनीतिक बृतसम्म यसको चर्चा एबं बिबादमा चलेको छ । नचलोस पनि कसरी हिन्दू सँग आबद्ध संघ सस्था र बि जे पि जस्ता पार्टी पनि चुनाबका माहोल तताउन यो सिनेमा एजेण्डाका रुपमा आएको छ र समर्थन गरेका छन भने अर्का थरि भारतीय काँग्रेस वा निकटले भने खुलेआम बिरोध जनाएका छन ।

  तिन चरणमा देखिएको यो चलचित्रको सुरुवातनै अफगानिस्तानको जेलबाट ‘इंटरगोरेशन’ गरे पश्चात कहानी सुरु भएको पाइन्छ । बिगत घरसँगै कलेज गए पछिको कथा, प्रेममा परे पछि बिछोडको कथा र सिरिया जान बाटोमा पाएको दुःखःको कथा ! एक साथ एक अर्कासँग जोडेर कथा सुरु हुन्छ । धार्मिक सहिष्णुतालाई आधार मानेर अघिल्लो बर्ष ‘द काश्मीर फाइल्स’बनी सकेको छ भने त्यही धर्म, लभ जिहाद वा आई एस आई एस का नाममा हुने यौन दास, आतंकबाद संगठनको रूपमा यो फिल्म बनेको मान्न सकिन्छ ।

    कथाको मूल पात्र तिन जना नर्सको बिद्यार्थी भारतको बिभिन्न ठाउँबाट केरलाको कलेजमा पढ़न जाने क्रममा उनिहरुकै रूम मेट जो मुस्लिम समुदायसँग आबद्ध छ, उसँगको भेटबाट तिन जना साथीहरुमा के कस्तो बदलाव, समस्या र आउने चुनौतीलाई कसरी सामना गर्न सक्छन् त्योंनै मुख्य चलचित्रको सार रहेको छ, एक जना पात्र पूर्ण रुपमा मुस्लिम साथीको जालमा पर्नु, अर्को साथी जालमा परे पनि पछि छोड़न चाहनु र अर्को साथी उनिहरुको आनिबानि थाहा पाएर टाढ़ीन के कस्तो काम गर्नु पर्ने त्यस वरपर आई एस आई एसमा कसरी ललाई फकाई जिहाद र धर्मका नाममा बाध्य पारिन्छ त्यसलाई सूक्ष्म ढंग बाट थ्रिल्स, भायलेंस, ड्रामटिक यस चलचित्रले अनुसन्धान तबरले देखाएको छ ।

        चलचित्रको मुख्य नायिका अदाह शर्मा (शालिनी÷फतिमा)जसले हरर चलचित्र ‘१९२०’बाट आफ्नो फिल्मी यात्रा सुरु गरेकी थिईन र उनको अहिले सम्मकै सबैभन्दा दमदार अभिनय यस चलचित्र हो भन्न सकिन्छ । उनका अलावा योगिता बिहानी (निमाह), सिद्दी इदनानि (गीतान्जलि) र मुस्लिम चरित्र अभिनय गरेकी सोनिया बलानी (अशिफा)को अभिनय देख्न सकिन्छ जसलाई सुदीप्तो सेनकै कथा तथा निर्देशकीय क्षमता अब्बल देखिन्छ । जल्दो बल्दो सत्य कहानीलाई चलचित्रमा उतारन मुश्किलनै हुन्छ र यसमा निर्देशक केहि हद सफल छन जसले गर्दा अहिले यो सिनेमा ‘कन्टोर्भर्सी’को मारमा परेको छ ।

       ‘नेशनलिजम इज हराम मुस्लिम इज आइडेंटिटी’जस्ता नारा भित्तामा टासिनुले पनि मुस्लिम, सरैया कानुन र कुरान सम्बंधी ज्ञान भरपूर बाँडेको प्रष्ठ देखिन्छ । यस चलचित्र बिगतमा गरेको भूल र अब आउने भबिष्यमा यसको रोकथाम, साम्प्रदायिक हिंसाको न्यूनीकरण गर्न महिलालाई मद्दत पुग्नेका कारण पनि यो चलचित्र हेर्न उत्सुक छन ।

        गीतान्जलिको परिवारका बुवा कट्टर कम्युनिस्ट हुन्छन् जसका घरमा लेनिन, मार्क्स, स्टालिनका तस्बिर झुन्डिएका छन तर छोरी घर आउने बेला हिजाब लगाएर आए पछि उसको परिवारले हिजाब महिलाको बचावट गर्ने हो या मुस्लिम हुनुको पहिचान दिने हो त्यों अन्यौलता उनका बुवामा आए पछि हृदयघात भई अस्पताल भर्ना गर्न सम्म पुग्छ । गीतान्जलि मुस्लिम साथीको चक्रमा पूरा नफसे पनि उसलाई साथी सँगको संगतले आफ्नै प्रेमीको मायाजालमा परेको भीडियो बाहिर आउन साथ आत्महत्या गरे सम्मको अर्को कथा यसमा छ ।

        सँगै बस्ने रूम मेटले तिन जना साथीलाई ‘ब्रेन वाश’ वा ‘मेंनुप्लेट’गरी मुस्लिम बनाउने तर्फ लाग्दछ जसमध्य दुई जना शालिनी र गीतान्जलि मुस्लिम धर्म अपनाउन थाल्दछन । तर ईसाईलाई मान्ने साथी निमाहलाई भने धर्मान्तरण गर्न सक्दैन । धर्म प्रचार र धर्मान्तरण गर्न भारत मात्र होइन हाम्रै देशमा समेत क्रिस्चियन प्रचार प्रसार ब्यापक देखिन्छ त्यही अर्थमा भारतमा चलचित्रका अनुसार ३२००० भन्दा बढ़ीलाई धर्म परिवर्तन गराएको पुष्टी छ साथै श्रीलंका अफगानिस्तान हुदै सिरियासम्म भारतीय युवा यूबतीलाई पु¥याएको यो कथाले भनेको छ ।

        ३२००० भन्दा बढ़ीलाई धर्मं परिबर्तन गराएको वा आई एस आई एस को नाम पारेर हजारौ बेपत्ता भएको कुनै आधिकारिक प्रमाण नभएको प्रहरी प्रशासनले बताएको यस चलचित्रमा निमाहले बताऊदै आफूलाई लागु औषधि सेवन गरी पटक पटक बलात्कार गरेको समेत प्रहरी सामु बताउँछिन । आफु जस्तै हजारौ किशोरीलाई लभ जियादको शिकार, ‘ब्रेन वाश’ र माया जालमा फसाउने, गर्भवती बनाई बाध्यतामा निकाह गर्न उत्प्रेरित गर्ने गरेको यो चलचित्रले देखाएको छ ।

        अहिले यस चलचित्र भारतीय राजनीतीमा तरङ्ग ल्याएको छ, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेशमा छुट गरी प्रदशर्न भएको छ भने पश्चिम बंगाल, झारखण्डमा भने यसले जाती, दंगालाई प्राथमिकता दिने, धर्म सहिष्णुतालाई असर पुर्याउन सक्छ भनेर बन्देज लगाएको छ । कथा अनुसार रोमांस संगीत ठिकै लाग्छ, तर थ्रिल्लिंङ वाला बैकग्राउंड संगीत र सिनेमैटोग्राफी उत्तम छ, कलाकारको कथा पटकथालाई अत्यंत मिहिन ढंग बाट लिएको छ र सोहि अनुसार पात्रको अभिनयले केरलाको कथालाई देश र बिश्वकै कथा भन्न सकेको छ।

        शालिनी बाट फतिमा बनेकी अदाह शर्मालाई उसैकि साथीसँग प्रेम गर्न लगाएर गर्भवती बनाई छोडेर गई पछि बच्चाका लागी अर्को ब्यक्ति सँग निकाह गर्न परे पछिको दृश्यलेनै मुख्य कथाको ‘प्लट’ नै बदलिदिन्छ । बिच बिचमा आङनै सिरिंङ हुने दृश्य आफ्नो आँखा भरी दौड़ी रहन्छ।सवा दुई घण्टा कही कतै नगई सिनेमानै बाध्न सफल छ।

          पूरा कथा भने सम्म काटमार, रोमांस र महिलालाई बन्दी बनाई बिक्री गर्ने, आतंक खालको इसलामिक कानूनको प्रत्यक्ष साक्षी यस चलचित्रले देखाएको छ र अन्त्यमा बास्तबिक यस चलचित्रसँग सम्बधित असली पात्रको छोटो फुटेजले केहि हदसम्म प्रमाणमा सत्यता छ भन्ने पुष्टी गर्दछ ।


Friday, May 26, 2023

कीर्तिलक्ष्मीको प्रामाणिकता खोज्नेहरुसँग !

 कीर्तिलक्ष्मीको प्रामाणिकता खोज्नेहरुसँग !

—नजरराम महर्जन

कीर्तिलक्ष्मी कीर्तिपुरेहरुको मनमा बसेका छन । २०१४/०१५ सालतिर कीर्तिपुरको तःननी टोलमा कीर्तिलक्ष्मीको नाटक मन्चन गरिएको देख्नेहरु अहिले पनि जिउँदै छन । नाटककार हृदयचन्द्रसिं प्रधानले कीर्तिपुरको युद्ध भनेर एकांकी नाटकमा कीर्तिलक्ष्मीलाई ऐतिहासिक बिरांगनाको रुपले प्रस्तुत गर्नु भएको छ, । त्यस्तै प्रा.जनकलाल बैद्यले पनि कीर्तिलक्ष्मीलाई कीर्तिपुरकी बिरंगनाको रुपमा प्रस्तुत गर्नु भइक छ । बासुपासालाई एक थरि कीर्तिपुरेहरुले मन पराउँदैन, बासुपासा मन नपर्दैमा उहाँले लेख्नु भएको सत्य कुरालाई झुठ भन्ने ?


कलाकार कमलेश महर्जनले बनाउनु भएको कीर्तिलक्ष्मीको स्केच

कीर्तिलक्ष्मी कीर्तिपुरको गौरव हुन । कीर्तिलक्ष्मी कायर होइन, बीर बीरंगना हुन, स्वाभिमान कीर्तिपुरेले कीर्तिलक्ष्मीको अस्तित्वलाई स्वीकार गर्छ । 

एक जमाना थियो, पाँगा र नगाउँका मानिसहरु वारि पारि बसेर नगामी ल्वायगु भनेर माटोको डल्लाले हानेर झगडा गर्थे, कहिले नगामीले पाँगामीहरुलाई भुजिन्दसम्म या भ्याबुँसम्म लखेट्छ, कहिले पाँगालीले नगामीलाई खालय सम्म लखेट्छ । यसको प्रत्यक्ष झगडा गर्ने म हुँ । मेरो दौतरीहरु सबैले अनुभव गरेको होला । मैले यो कुरा मेरो नातीलाई भनें, मेरो नातीले आफना सन्तानलाई बताउँछ । यो कुरा यसरी कायम रहन्छ । अनि भोलि यसका आधिकारिता खोज्दा त्यो ठाउँमा त अहिले नै घरै घर भैसकेको छ । भोलिका सन्ततीले कसरी पत्याउँछ, अनि यसलाई पनि काल्पनिक भन्ने ? इतिहास धेरैजसो लोक कथाका आधारमा लेखिन्छ ।

 कीर्तिलक्ष्मीको कुरा पनि यस्तै हो । पुस्ता दरपुस्ता सुनाउँदै आएका हुन ? यसको आधार र प्रामाणिकता जनश्रुती नै हो । मेरो बज्यैले सुनाउनु भए अनुसार कीर्तिलक्ष्मी पुरुष भेषमा लडाई लड्थी, पुरुष भेषमै हिंडथी । एकचोटि मुख धुने बेलामा अंजुलीमा पानी भरेर मुख धोएको देखेपछि मात्र उनी केटी भनेर चिनेकी हुन । अन्तिममा लडाईमा हारेपछि गोरखाका सेनाले बलात्कार गर्न खोज्दै आत्महत्या गरेकी थिइन ।

 नेपालको इतिहास महेन्द्र राजाले बाबुराम आचार्यलाई लेख्न लगाएका हुन । पृथ्वी नारायण शाहको दिव्योपदेश पनि राजा महेन्द्रले नै लेख्न लगाएका हुन । इतिहास जित्नेले आपूmले जितेको लेखाउँछ । गोरखाली सेनालाई दुई पटक युद्धमा हराउने सेनापति को हो त ? किन कहिं नाम उल्लेख भएन ? कालुपाण्डेको टाउको काट्ने वीर कीर्तिपुरे सेना को हो ? सूर प्रतापको आँखा फोड्ने बीर कीर्तिपुरे सेना को हो ? यिनीहरुको नाम किन लेखेन ? किनकी शत्रुको बयान गर्न, इतिहास रच्न मानेन ।

बेलायतमा अहिलेसम्म लिखित संविधान छैन । तैपनि देश चलिरहेकै छ । जुन देश परम्परागत हिसाबले चलिरहेको छ ।

Thursday, May 25, 2023

जः सिंगाः हिति–कीर्तिपुर

 जः सिंगाः हिति–कीर्तिपुर



—निरजमान सिह महर्जन

कीर्तिपुर नगपालिकाको दक्षिण–पूर्वतिर एउटा हितिगाः छ । बाह्रमास कलकल निश्चल बगिरहने यस कलात्मक हितिगाःलाई जः सिंगाः भनिन्छ । यस हितिमा हामी सानो केटाकेटी छदै देखि नुहाउँदै, पानी पिउंदै हुर्कियौ । तर त्यो हितिमा पानी कसरी आउँदो रहेछ र कुन कालमा बनेको हो । हामीलाई ज्ञान थिएन । मलाई त झन् थिएन र धेरैलाई पनि थाहा रहेनछ । म एक कलाप्रेमी, पानी पिउने भन्दा बिभिन्न हितिका अद्भुत कलाकृति हेर्दै, यो कहिले बन्यो ? हितिको कथा के होला ?, यस हितिमा कोरिएका कलात्मक कलाको अर्थ के–के हुन् ?, अहिले अत्याधुनिक टेक्नोलोजीको युगमा मोबाइलको ब्याट्री दिनभरि चल्यो भने पनि दंग पर्दै स्मार्ट टेक्नोलोजी भन्छौ, त्यो बेला हाम्रो पूर्वजहरूले यस्तो कुन टेक्नोलोजी अपनाए, जुन आज १५००–२००० वर्षसम्म आउँदा पनि करिब उही अवस्थामा रहनु र निरन्तर अझै पानी बगिरहनु, कुन इन्जिनिरिंङ्ग थियो ? भन्ने जस्ता प्रश्नै प्रश्नले तृष्णा मेटिएन ।

आफ्नो जिज्ञासाको निकास खोज्दै खाली समयमा बिभिन्न हितिहरू, लाईब्रेरी, पुस्तक पसलहरू धाउन थाले, हितिका ऐतिहासिक स्रोत संकलन गर्न थाले । आर्टिकलहरू खोजी–खोजी पढ्न थाले । तर जः सिंगाः हितिबारे चाहिँ केही जानकारी पाइन । कीर्तिपुरकै केहि स्थानीय बासिन्दाहरूसंग जःसिंगाः हितिबारे सोध खोज गरे खासै उपलब्धी हात परेन । केहि प्रश्नको उत्तर भने आफ्नै आमाबाट पाएँ तर मेरो तृष्णा अझै मेटिएको थिएन । म अझै स्रोत खोज्न थाले । यसै क्रममा असार २८, २०७९ मंगलवारका दिन तिनवटा पुस्तक मेरो हात प¥यो ः छिर्का मिर्का, नेपालका लोकप्रिय लोककथा, र हिति प्रणाली । जुन मेरो लागी ट्रेजरर् भन्दा कम थिएन । 


जः सिंगाःलाई नेपाल भाषामा “जः” को अर्थ “प्रकाश (च्बथ)” हुन्छ भने, “सिं” को अर्थ काठ (धययम) बुझिन्छ । सामान्यतः हितिमंगः जोड्ने भागमा अग्राठका काठनै प्रयोग गरिएको हुन्छ । काठले बनेको हितिदुंमा ढुंगाको हितिमंगः विशेष तरिकाले मिलाइएको हुन्छ ताकी हितिदुं (पानी निकास हुने पाइपलाईन) बाट आएको पानी कतै नचुहिई हितिमंगःबाट झर्न सकोस र दिगो रहिरहोस । र “गाः” वा “गाल”को अर्थ “खाल्डो” हो । कलकल बग्ने पानी, कलात्मक हितिमंगः र वरिपरी सजाइएका आस्थाका धरोहरहरूले हितिगाः लाई हिति प्रणालीको सबैभन्दा आकर्षक भागका रूपमा मान्न सकिन्छ । यसरी खाल्डोमा हुने हितिलाई नेवाःहरू “गाः हिति” पनि भन्ने गर्छन । 

कीर्तिपुर एउटा प्राचिन बस्ति हो । यहाँ मुख्य तिनवटा परम्परागत बस्तिहरू छन् । कीर्तिपुर, पाँगा, नगाउँ, यी बस्तीहरू क्रमसः गोपालवंशी सभ्यताको जगमा लिच्छवीहरूले बिकास गरे । त्यसपछी मल्लहरूले शासनसत्ता सम्हाले । कीर्तिपुरलाई नियाल्दा वरपर कृषि र प्राकृतिक आधारलाई ध्यानमा राखी उच्च स्थानमा बस्ति बसालेको देखिन्छ । सुख्खायाममा पानीको समस्याको उचित व्यवस्थापनको लागी सायद त्यतिबेला हितिको बिकास भएको हुनुपर्छ । 

जः सिंगाःको हितिमंगःलाई नियालेर हेर्दा हितिमंगःको जिब्रो देखिंदैन तर अरू तिरको हितिमंगः हेर्दा जिब्रो नै कलात्मक देखिन्छ । यस्तो फरक कसरी ? खोज्दै जाँदा यो हिति लिच्छवीकालिन भएको देखियो । प्रा.सुदर्शनराज तिवारीका अनुसार, लिच्छविकालीन हितिमंगःमा मकर बनाउंदा मकरको जिब्रो राख्ने चलन थिएन । मध्य मल्लकालमा हितिहरू बनाउंदा जिब्रो राख्ने चलन चल्यो, मल्ल शासनको पछिल्लो कालमा राखेको जिब्रो अझ बढी कलात्मक बनाइयो । कतिपय हिति लिच्छविकालमै बनेका भए पनि पछिल्लो कालमा मर्मत गर्ने क्रममा जिब्रो सहितको हितिमंगः राखियो । 

जनश्रुती/जनबिश्वास

सूर्यको प्रकाश झैँ स्वच्छ र सफा पानी आउने हुनाले यस हितिको नाम जः सिंगाः रहन गयो । जनश्रुती अनुसारः बिहान सबेरै काग कराउनु भन्दा पहिलै (काग उठ्नु भन्दा पहिला) उठेर, कसैसंग नबोली जःसिंगाःमा गएर हितिको पानी सात पल्ट, सात दिनसम्म पिईयो भने गलगाँड जस्ता घांटीको रोग पनि निको हुने र त्यस्तै सात पल्ट, सात दिनसम्म टाउको नुहायो÷मुख धोयो भने मानसिक रोग समेत निको हुन्छ भन्ने जनबिश्वास रहेकोछ । तन्त्र साधना सिक्ने (तन्त्र साधनाको अन्तिम परिक्षाको दिन) यस हितिमा मध्य रात्रीमा (काग कराउनु÷काग उठ्नु भन्दा पहिलै) कसैसंग नबोली नुहाई दीप (चिहान)मा गयो भने उनको तन्त्र साधना सफल हुने पनि जनश्रुति रहिआएको छ । जसको प्रमाण स्वरूप गथांमुगःको रात अनुभव गर्न सकिन्छ । मेरो बिशेष आग्रहः यदि गथांमुगःको अवसरमा जःसिंगाः हिति जाँदा असामान्य केहि देख्नु वा अनुभव भयो भने केहि नबोली उल्टो दिशातिर फर्कि हिड्नु होला । 

यस हितिमा वर्षमा एकपल्ट असार महिना तिर पानीमा गन्ध आउँछ । कारण, एकपल्ट नागरानीलाई गरूडले टिपेर लिएर जाँदा झडपमा नागरानीको नाक चुडेर यस हितिमा खसेका हुनाले गन्ध (मासु कुहिएको जस्तो) आउने गर्छ ।

यस गन्धको किंवदन्ती यस प्रकार छ ः

एकपल्ट टौदहको कर्कोटक नागले च्वः बा द्यो÷आदिनाथ÷आनान्दादी लोकेश्वर÷आर्यनाथ (रातो मच्छिन्द्रनाथ)ले नुहाएको उत्सव हेर्न जान साह्रै इच्छा गरे । चैत्र महिनाको पुर्णिमाको दिन, बौद्ध धर्ममा भगवानद्वारा पानी बर्साइने यो जात्रा निकै प्रसिद्ध छ । आफ्नो यात्रामा प्रस्थान गर्ने अगावै कर्कोटक नागले साधारण मानिसको रूपमा भेष बदलेर आफ्नी नागरानीलाई आफु जात्रामा गएको कुरो कसैलाई नभन्नु भनी सम्झाए । आफ्नी नागरानीलाई महलमै छाडेर नाग जात्रामा प्रस्थान गरे । लगतै एकजना साहु–महाजनको वस्त्र लगाई नाक चुच्चो भएको रहस्यमय व्यक्ति त्यहाँ आईपुगे । मानिसको भेष लिएर टौदह आएका ती रहस्यमय आगन्तुक गरूड थिए । गरूड र नागका बीच उहिल्यै देखी कुटिल सम्बन्ध थियो ।

गरूडले नागरानीलाई “नागराजा कहाँ गएका हुन्” भनेर सोधे । पहिले त नागरानीले उनका पति कहाँ गएका हुन् भन्नेबारे थाहा नभएको बताइन । तर गरूडले ढिपी गरेपछि उनले आफ्ना पति च्वःबा द्योको जात्रा हेर्न जानु भएको सत्य कुरा भनिदीइन् । कर्कोटक नागलाई भिडमा राम्ररी चिन्न सकिन्थ्यो । जात्रामा आएकाहरू मध्य भिडमा सबै भन्दा अग्लो देखिने सुन्दर मानवरूपी कर्कोटक नाग जात्रामा रमाउंदै थिए ।

मानव भेषधारी गरूड तुरून्तै जात्रामा पुगे । नागरानीले दिएको बेहोरा अनुसार गरूडले ठ्याक्कै एउटा अग्लो मानिसलाई समाते । गरूडले कर्कोटक नागलाई हेर्दै “बल्ल हात प¥यौ । मेरो ऋण नतिरी जात्रामा रमाइलो गर्दै हिड्ने?” भन्दै मानवरूपी कर्कोटक नागलाई त्याप्पई समायो । जात्रा हेर्न आउने अरू मानिसहरूले थाहा पाउलान भनेर त्यसो भनेका रहेछन । अनि नागको कानमा फुसफुसाउदै “तिमी मेरो आहारा हौ । आज त छोड्दिन ।” गरूडले भने । उनको भनाइमा कर्कोटक नागले अचम्म मानेनन् । उनलाई महसुस भयो, उनकी रानीले पक्कै पनि झुठो कुरा बोल्न सकिनन् । नागले गरूडसंग एउटा बिन्ति गरे– “मलाई आनान्दादी लोकेश्वरको पुरा जात्रा हेर्ने इच्छा छ । जात्रा सकिनासाथ तपाईको भोजनका लागि उपस्थित हुनेछु, यो मेरो बचन भयो ।” नाग गरूडबाट उम्कने अर्को कुनै उपाय देखेनन् । शक्तिशाली गरूडले कर्कोटक नागलाई समातीसकेका थिए । नाग पनि आफु जस्तै आनान्दादी लोकेश्वरको गहिरो भक्त भएको गरूडलाई थाहा पाए । उनले जात्रा सकिनासाथ् आफु गरूडको जिम्मामा आउने बचन–बाचा गरिसकेको हुनाले, गरूड आश्वस्त भए । नागको स्वभाव र अनुरोध अनुसार पक्कै पनि उनी समय मै आफ्नो बचन पूर्ण गर्नेछन भनि बिश्वस्त भए र नागलाई जात्रा हेर्न छाडी दिए ।

जात्रा पनि सकियो । नागले महलमा आएर आफ्नी पत्नीलाई आफू गरूडको शिकार भइसकेको बताए र जात्रा सकेर गरूडको आहारा हुने आफ्नो बचन गरेको पनि सुनाए । कर्कोटक नाग आफ्नी पत्नीसंग कत्ति पनि रिसाएनन, उनको यो अनौठो स्वभाव थियो । नागरानीले रोइ–बिलाप गरे, आफ्नो पतिले कसैलाई नभन्नु भनेको कुरा गरूडलाई भनेकोमा क्षमा मागे, आफुलाई छोडेर नजान कहयौ बिन्ति गरे, बेला–बेलामा गरूडमाथि रिसले चुर भई नागरानीले गरूडसंग लडेर आफ्नो पतिको बचन फिर्ता ल्याउने निश्चय पनि सुनाए तर कर्कोटक नागले आफुले बचन दिई सकेको भनी नागरानीको आँसु पुछी सम्झाए । अतः पत्नीसंग बिदा मागी आफ्नो प्रतिज्ञा पुरा गर्न कर्कोटकनाग गरूड कहाँ गए ।

अनायास कर्कोटक नागको सत्य बचनले गरूडको मनलाई जित्यो । नाग बचनका पक्का रहेछन भन्ने गरूडले मनमा अनुभूति गरे–“यस्तो इमान्दार तथा सत्यवादी नागलाई आफ्नो आहारा होइन बरू आनान्दादी लोकेश्वर आदिनाथको ठुलो उपहारबाट विभूषित गरिनु पर्दछ ।” भन्ने सोचले गरूडको मन फेरियो । उनले कर्कोटक नागप्रति करूणाको भाव प्रकट गरे । नागको सत्यताबाट खुसि भएर गरूडले नागलाई आफ्नो आहारा नबनाई आदर गरेर आदिनाथको गलाको हार बनाए र कर्कोटक तत्कालै आदिनाथमै लिन भइ गलाको हार बन्यो । आदिनाथको घाटीमा लगाइएको नागहारलाई त्यस बेला देखी नै “सत्यनाग” भनिन थाल्यो ।

असार महिना पनि शुरूभयो, यता नागरानी पछुताउन्दै कर्कोटक नागको वियोगमा यता–उता खोज्दै च्वः बा आइपुगिन । आदिनाथको गलामा आफ्नो लोग्ने नागहार भएको देखेपछी आदिनाथ सामु झन् बिलौना गर्न थालिन । आदिनाथले उसमाथी करूणा राखी बाह्र वर्षमा एकपटक मच्छिन्द्रनाथको जात्रामा एकचोटी लोग्नेसित भेटघाट गर्ने मौका दिने बचन दिए । तत्कालै नजिकै उभिरहेको गरूडलाई नागरानीले देखेपछी रिसले आगो भएर “मेरो लोग्ने फिर्ता देउ” भन्दै झम्टिन पुगिन । प्रतिकार स्वरूप गरूडले पनि नागरानीलाई टिपेर आकासमा उड्यो । कीर्तिपुरको आकाशमै दुबैको झडपमा नागरानीको नाक चुडेर जः सिंगाः मा खस्यो । द्वन्द्व गर्दा–गर्दै नक्खु खोला निर पुगेपछी नागरानीले गरूडको पाखुरामा टोकिन । पीडाले हात अलि फुकाउँदा नागरानी नक्खु खोलामा खसिन । नागरानीको ज्यान बच्यो र गरूड फर्कियो ।

भनिन्छ, बाह्र बर्षे मच्छिन्द्रनाथको जात्रामा नागरानी त्यस अवसरमा ठुलो आकाङ्गक्षाले नक्खु खोलामा लोग्नेको प्रतिक्षा गरिरहन्थे । उक्त दिन नदि सानो भए पनि ठुलो आवाजले बगिरहनाको कारण नागरानीको क्रन्दन हो ।

हितिको अर्थ

नेपाल भाषामा “यि” को सम्बन्ध “येंचु” अर्थात् सफा हुन्छ भने भोटबर्मेली भाषामा “ति” वा “डि” को अर्थ पानी (अथवा झोल) हुन्छ । पुराना अभिलेखहरूमा हितिभन्दा पहिले यिति लेखिने गरिएको थियो । तर छ–सात शताब्दी पछि मात्र हिति लेख्ने थालिनुले यस शब्दलाई सफा पानी उपलब्ध गराउने धाराको अर्थमा बुझिन्छ । हिति नेपाल भाषामा “हि” र “तिल” दुई शब्द मिलेर बनेको हो । “हि (हिलेगु)” शब्दले चलायमान÷फेरिरहने÷साट्ने अर्थ दिन्छ भने “तिल” शब्दको अर्थ भाँडो (चलन चल्तीको शब्द थल) हो । यी दुवै शब्दलाई जोड्दा चलायमान भाँडो भन्ने अर्थ लाग्छ । तर नेवाः संस्कृतिसँगै विकास भएको चलन चल्तीको भाषा ल्वहँ हितिलाई आधुनिकीकरण अनुसार ढुङ्गे धारा भन्ने चलन चल्यो । नेपाल भाषाको यो शब्दलाई नेपाली भाषामा सिधा परिवर्तन त गरियो तर यसको शाब्दिक अर्थलाई भने ख्याल गरिएन । लेखक पद्मसुन्दर जोशीका अनुसार, अंशुवर्मा लगायतका लिच्छवीकालिन शिलापत्रहरूमा हितिलाई प्रणाली भनेर सम्बोधन गरिएको छ । यो मात्र पानी झार्ने डुँड नभई आफैमा एउटा प्रणाली हो भन्ने प्रष्ट हुन्छ । 

हितिमंगः

हितिगाःको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अंग हितिमंगः हो । पानी निस्कने यो ढुंगाको डुँडमा दाताको भावना अनुरूप बिभिन्न जलचर र स्थल्चर प्राणीहरूका आकृति कुँदिएका हुन्छन । प्रायः हितिमंगःमा गंगाको वाहन गोही कुँदिएको हुन्छ । गोहीलाई देवभाषामा मग्रत भनिन्छ र नेवारहरू यसलाई हितिमग्रत भन्थे, जुन अपभ्रंश भएर हितिमंगः भएको हो । हितिमंगःहरूमा कलात्मकता थप्न पानीसंग सम्बन्धित बिभिन्न जीवजन्तुका आकृतिहरू कुँदिएको पाइन्छ । 

हितिमंगःका कलाकृतिलाई यसको काम अनुसार चार भागमा छुट्टयाएको हुन्छ ः– १. हिति म्वः, २. हिति धाः, ३. हिति पाता, र ४. हिति पुसा


१. हिति म्वः भन्नाले हितिमंगको टाउको हो । सामान्यतः यसमा मकर अर्थात् गोहीको चित्राकृति हुन्छ । कतिपय हितिमा अझ कलात्मक बनाउन बिभिन्न जलचरका साथै साँढेको टाउको पनि बनाएको हुन्छ । 

२. हिति धाः जहाँबाट हितिगाःमा पानी झर्छ । सामान्यतः यी हितिधाःहरूमा कुनै आकृति कोरिएको हुँदैन । 

३. हितिपाता हितिमंगःको दायाँ–बाँया भागलाई हितिपाता भिनिन्छ । यस ठाउँमा सामान्यतया मकरका हात र पुच्छर कोरिएका हुन्छन ।

४. हितिपुसा अर्थात् हितिको बिर्कोका रूपमा हितिमंगःको बाहिर देखिने भागमा पानी बग्ने डुँडलाई छोप्न ढुंगाको बिर्को बनाइएको हुन्छ । यी बिर्काहरूमा पनि कुनै न कुनै जलचरको आकृति कुँदिएको हुन्छ । बढी देखिने यस्ता हितिपुसामा गोही वा भ्यागुता जस्ता आकृतिहरू कुँदिएका हुन्छन भने जःसिंगाः हितिमा नागआकारको आकृतिले छोपेको पाइन्छ । जुन हितिपुसा कर्कोटककी नागरानीको प्रतिक हो । 

यसबाहेक पनि हितिमंगःको शिर भागमा (भित्ताबाट हिति निस्कने ठाउँमाथिको भाग) मा आफ्नो धार्मिक जनविश्वास र समुदायको आस्था अनुसारका मूर्तिहरू सजाइएका हुन्छन । बिशेष गरी शिव, बुद्ध वा नारायणको मूर्ति राखिएको पाइन्छ । 


भगिरथ/यक्ष ः मकर लगायत बिभिन्न आकृति कुँदिएको बडेमानको ढुंगाको हितिमंगः,हितिफुसमा देवीदेवताका मूर्तिहरू र हितिमंगः बनाउने सीप आजको पुस्ताका लागि एउटा सामान्य ढुंगामा कोरिएको कला मात्र हुन सक्छ तर तत्कालिन समयमा यो अत्यन्त चुनौतीपूर्ण, परिश्रमपूर्ण र कठिन कार्य थियो । त्यसैले आफ्नो वटुटोलको हिति निर्माण वापत अंशुवर्माले राज्यले लिने बिभिन्न करसमेत माफ गरिदिएका थिए । सत्ययुगमा भगिरथले आकाशबाट गंगालाई मृत्युलोकमा ल्याउँदा अत्यन्त कठिन कार्य भोग्नु परेको थियो । यसैको प्रतिबिम्ब स्वरूप प्रत्येक हितिगाःको हितिमंगःमुनि भगिरथको मूर्ति राखिएको हो । 

उभिएर शंख फुकीरहेका, शंख समातिरहेका वा यस्तै आकृतिका भगिरथहरू प्रत्येक हितिमंगः मुनि देख्न सकिन्छ । कतिपय हितिमा भागिरथको ठाउँमा पहलमान जस्ता देखिने बलशाली आकृति पनि देख्न पाइन्छ । यी आकृतिहरू पातालबासी बलशाली यक्षका हुन्। जमिनमुनिको पानी ल्याएर बगाइने हिति प्रणालीको निर्माण पातालका रक्षक यक्षको सहमतिबिना सम्भव नहुने अर्थमा यी हितिहरूमा यक्षलाई राखिएको हो । आफूमाथिको जमिनको भार बलपूर्वक थामी रहेको मुद्रामा राखिने यस्ता आकृतिहरूलाई पटे देवता पनि भन्ने गरिन्छ । प्रायः पुराना हितिहरूमा हितिमंगः मुनि यक्ष राखिएको पाइन्छ भने नयाँ हितिहरूमा भगिरथ । यस्तै प्रस्तरका यक्ष भाजंगाः स्थित विष्णुदेवी मन्दिरको गर्भगृहमा विष्णुदेवीको अमूर्त मूर्तिसंगै पनि देख्न सकिन्छ ।


Wednesday, May 24, 2023

महारानी कीर्तिलक्ष्मी

  महारानी कीर्तिलक्ष्मी

—Basu Pasa


दौरा सुरुवालका साथमा पलाञ्चोके जुत्ता र टोपी लगाई कम्मरमा पटुका कसी क्वाचोको थुम्को माथि बाणहरुको थुप्रो लगाउन लगाई एक्लै गोरखाली सेनासंग युद्ध गर्ने भैरवसिंह कुनै बहादुर युवकको नाम थिएन र त्यो पुरुष पनि थिएन । परन्तु ति त थिइन्—कीर्तिपुरेहरुले हारेपछि पनि हार स्वीकार नगरी युद्ध गरी नै रहने र समस्त कीर्तिपुरे नारीहरुलाई कीर्तिपुरको युद्धमा नीति निर्देशन दिई गोरखालीहरुसंग लडाउने वीराङ्गना महारानी कीर्तिलक्ष्मी ! तर गोरखाली सेनाले यिनीलाई पनि बन्दी बनाएर लगि चिसो छिडीमा बाहिरबाट कडा पहरा दिई ढोकामा ताल्चा मारी थुनेर राखेका थिए । पछि गोरखाली सेनाले भैरवसिंह भन्ने व्यक्तिको चालढालबाट लोग्ने मान्छे नभै आइमाई हो भन्ने अनुमान गरे । त्यसैले उक्त वीरङ्गनाको सतीत्व हरण गर्नका लागि खड्गवीर भन्ने एउटा सेनापति हतियारले सुसज्जित भै बन्दीगृहमा प्रवेश ग¥यो । उसले त्यहाँका पाले र पहरेदारहरुलाई ताल्चा खोल्न लगाई उनीहरुलाई दही च्यूरा खान जानु भनी पठायो । अनि आपूm एक्लै बन्दीगृहभित्र पसी बन्दीको टाउकोको टोपी झिकेर फ्याँकिदियो । टोपी रहित टाउकोबाट भैरवसिंह एउटी राम्री नारी हो भन्ने स्पष्ट भयो । त्यसले गर्दा खड्गवीर त्यस बन्दीप्रति झनझन आकर्षित भै भन्न लाग्यो— “कीर्तिपुरको युद्धमा पुरुष योद्धाहरु सकिएपछि नारीहरुले पनि भेष बदली युद्धमा उत्रेका रहेछन् भन्ने कुरा भाजंगालमा हिजो लासहरुको दाह संस्कारगर्दा मात्र थाहा भयो । तर तिमी एउटी मात्र बाँचिछौं । म तिमीलाई नाक कटाउन दिन्न र भगाई दिन्छु । तर त्यसको लागि तिमी मेरी बन्नुपर्छ ।”

यसमा बन्दी महारानीको जवाफ थियो— “देशभरिका युवक युवतीहरुले कीर्तिपुरको लागि लडेर वीरगति प्राप्त गरे । वीर कीर्तिपुरे जनताको वीरताको प्रमाण स्वरुप उनीहरु कसैले पनि आत्म समर्पण गरेनन् भने मैले आत् समर्पण गरेर आफ्नो प्राण जोगाउने ? त्यसलाई म इज्जत सम्झन्न । बरु त्यसरी दया र अनीतिको भिख मागेर आफ्नो बचाउनुलाई म बेइज्जत सम्झन्छु । आफ्नो देश नै बचाउन सकिन भने अब मलाई आपूm जिउँदो रहने रहर पनि छैन ।

बन्दी युवतीको कुरा सुनेर कामातुर भैसकेको सैनिक खड्गवीरले पुनः अनुनय ग¥यो— “त्यसो नभन । बाँच, म बचाउँछु । एक चोटी तिमी मलाई साथ त देउ ।” यति भनेर सैनिक अधैर्य भै उनलाई समात्न आइलाग्यो । यो देखेर भैरवसिंह भेषमा युद्ध गर्दा पक्राउ परी बन्दी परेकी महारानी कीर्तिलक्ष्मीले अलि पछाडि फर्केर आपूmले शरीरभित्र लुकाई राखेको खुकुरी झिकिन् । यतिकैमा “तिमी मेरो स्वास्नी बन्ने यो सुनौला अवसरलाई सत्कार गर्न जान” भन्दै अंगालो हाल्न आइपुगेको सैनिक खड्गवीरपट्टि फर्केर आपूmले शरीरभित्र लुकाई राखेको खुकरी झिकिन् । यतिकैमा “तिमी मेरो स्वास्नी बन्ने यो सुनौला अवसरलाई सत्कार गर्न जान” भन्दै अंगालो हाल्न आइपुगेको सैनिक खड्गवीरपट्टि फर्केर खुकुरी उचालिन् । उनको हातमा खुकुरी देखेर खड्गवीर अलिकति हच्केर पर स¥यो ।

“तैंले मेरो जिउँदो र सतित्वप्रति दृढ शरीरलाई के छोलास्, मलाई कसरी स्वास्नी बनाउलास् । बरु याद गर ! मेरो लासलाई कृदृष्टिले हेरिस् भने तैले अर्को जन्ममा पनि सुख पाउने छैनन् । जय कीर्तिपुर !” यति भनेर उचाली राखेको खुकुरी केही निहुराई आफ्नै छातीमा प्रहार गरेर कीर्तिपुरकै धरतीमा सदाका लागि कीर्तिलक्ष्मीले प्राण त्याग गरिन् ।

यसरी कीर्तिपुरको स्वाभिमानले कहिल्यै कसैसंग आत्मसमर्पण गरेन र एक हिन्दू वीरङ्गना नारी कीर्तिलक्ष्मी संसारको इतिहासमा अमर भएर देखा परिन् ।


Saturday, May 6, 2023

कीर्तिपुरमा करुणामय र याकःमिसाको प्रतिमुर्ति हटाउन हस्ताक्षर संकलन

कीर्तिपुरमा करुणामय र याकःमिसाको प्रतिमुर्ति हटाउन हस्ताक्षर संकलन 


कीर्तिपुर वडा नं. २ प्यंगःथांमा सुखी गःछेँ समाजले करुणामय र याकःमिसाको प्रतिमुर्ति छ महिना पहिले बाजागाजा बजाएर धुमधामका साथ पाटनदेखि कीर्तिपुरसम्म जात्रा गरेर ल्याएका थिए । उक्त पैतिमुर्ति स्थापना गर्ने वितिक्कै बुंगमतीका ३२ पानेजु संघले विरोध गरे । तुरुन्त मुर्ति निकाल्न अनुरोध गरे । तर सुखी गःछेँ समाज मुर्ति निकाल्न तयार भएन । मुर्ति निकाल्न, ललितपुर महानगरपालिका, कीर्तिपुर नगरपालिका, पुरातत्व विभाग र गुठी संस्थानले समेत मुर्ति निकाल्न अनुरोध गरेका थिए । तैपनि सुखी गःछेँ समाजले मुर्ति निकाल्न मानेन । पानेजुहरुले जबसम्म प्रतिमूर्ति प्यंगः थांमा राखी राख्छ तबसम्म बर्षको एकचोटि याकःमिसालाई चढाउन आउनु पर्ने पूmल परसाद चढाउन नआउने निर्णय गरियो ।



पानेजुहरुको तर्क थियो । याकःमिसा जिवित देवी हुन । जिवित देवीको मुर्ति बनाउनु सरासर गलत छ । त्यस्तै करुणामयको प्रतिमुर्ति पाटनमा सिबाय अन्त कहिं राख्न नहुने मुर्ति राख्यो । अर्को तर्क वर्षको एकचोटि भेट्ने करुणामय र याकःमिसाको प्रतिमुर्ति सँधै संगै रहने भएपछि पूmल परसाद दिन आउनुको कुनै औचित्य रहेन ।



यो परम्परा तोडनु हुँदैन भन्ने प्रायः कीर्तिपुरबासीको ठहर छ । यसरी परम्परा तोडियो भने यसको दोष त गःछेँ टोललाई आउने भयो । त्यसैले एक समूहका कारण सिंगो गःछेँको इज्जत जाने भएकोले गःछेँ पासा पुचःले सो प्रतिमुर्ति हटाएर परम्परा बचाउनको लागि हस्ताक्षर अभियान सुरु गरेको हो ।



आइतवार मेयरसँग सल्लाह गरेर प्रतिमुर्ति झिकेर नगरपालिकाको जिम्मामा दिने भनेको छ । 

शनिवार विहान करुणामय र याकःमिसाको प्रतिमुर्ति हटाउनु पर्छ भनेर हस्ताक्षर संकलन भैरहेको ठाउँमा गःछेँका एकजना मानिसलाई सोधें, “तपाईंहरुले पाटनबाट बाजागाजासहित मूर्ति ल्याएर गःछेँमा स्थापना गरेको थियो, अहिले हटाउनु पर्छ भनेर सही गर्न आउनु भयो किन ?”




“त्यतिबेला यसरी राख्नुृ हुँदैन भन्ने थाहा थिएन । अहिले थाहा भयो । त्यसैले निकाल्नु पर्छ भनेर सही गर्न आएको ।”

“थाहा नभएको बेलां गरेको गल्तिलाई थाहा पाएपछि सुधार्नु बुद्धिमानी हो ।” अर्कोले जवाफ दियो ।



त्यतिकैमा एकजना जेष्ठ नागरिकले भन्यो, “यहाँ करुणामय स्थापना गरेर पान्जु को हुने ? पुजा विधि कसले सिकेको छ ? हाम्रो घरको कोठामा पुजा गर्ने देउता हो र ? बाघभैरव पुजा गर्ने एउटा जातीले गर्छ, चोभारको आदिनाथको पुजा गर्ने पुजारीहरु छन । यहाँ को पुजरी हुने ?”

अर्कोले भन्यो, “जसले जे भने पनि पूmल परसाद चढाउन आउने परम्परा तोड्नु हुँदैन ।”

हस्ताक्षर संकलनका एक जना अगुवासँग सोधें “प्यंगःथांबाट मूर्ति हटाएर कहाँ राख्ने ?”

“नगरपालिकासँग समन्वय गरेर जहाँ राख्नु परे पनि राख्ने ।” भन्ने जवाफ पाएँ ।


Wednesday, April 19, 2023

रातो मच्छिन्द्रनाथको प्रतिमूर्तिको जिम्मा र्कीतिपुर नगरपालिकाले लिने बैठकमा सहभागी भएका दुई जनाले सोहि दिन जारी गरे विज्ञप्ति

 रातो मच्छिन्द्रनाथको प्रतिमूर्तिको जिम्मा र्कीतिपुर नगरपालिकाले लिने

बैठकमा सहभागी भएका दुई जनाले सोहि दिन जारी गरे विज्ञप्ति 

माथिको फोटोमा देखाएझै यसरी पानेजु आएर जिवित याकःमिसालाई पूmल परसाद दिन आउने गथ्र्यो । अहिले त्यही ठाउँमा तल दिएको फोटोमा झै प्रतिमूर्ति बनाएर प्यंगःथांमा राखिएको छ । यसरी जिवित देवी याकःमिसाको मूर्ति बनाएर वर्षको एक दिन भेट्ने करुणामयलाई सँधै राख्न खोजेकोले ३२ पानेजुहरुले त्यो मूर्ति हटाउन अनुरोध गरेका हुन ।


बाघभैरवस्थित तःग्वःगं उद्घाटन कार्यक्रमको प्रमुख अतिथिको रुपमा कीर्तिपुर नगरपालिकाका मेयर राजकुमार नकर्मीले सार्वजनिक रुपमै प्यंगःथांबाट करुणामय र याकःमिसाको प्रतिमूर्ति हटाउने घोषणा गरेका थिए ।

कीर्तिपुर नगरपालिकाले कीर्तिपुर वडा नं २ प्यंगःथांमा प्रतिस्थापन गरिएको रातो मच्छिन्द्रनाथको प्रतिमूर्ति त्यहाँबाट हटाई सुरक्षित स्थानमा राख्ने निर्णय गरेको छ । यस निर्णयसंगै चार महिनादेखि शुरु प्रतिमूर्ति विवाद क्रमशः साम्य हुने परिस्थिति बनेको छ । नगरपालिकाका प्रमुख राजकुमार नकर्मी, कीर्तिपुर नगरपालिका वडा नं. १,२,३, ९, १० र ७ नं. वडाका वडाध्यक्षहरु, थांबहाः दाफा खलः, गःछेँ दाफा खलः, इच्छेँ दाफा खलः समल दाफा खलः र पत्रकारहरु सहित गत चैत्र २९ गते बुधबार बसेको बैठकले सो निर्णय गरेको हो । यस अघि चैत्र १४ गते मंगलबार ललितपुर महानगरपालिकामा बसेको बैठकमा महानगरपालिकाका मेयर चिरिबाबु महर्जनले सो मूर्ति त्यहाँबाट हटाएर ‘गुठी संस्थानको बन्द कोठामा राख्ने बताउनु भएको थियो । तर बुधबारको बैठकमा कीर्तिपुरबासीको धार्मिक आस्थालाई समेत मध्यनजर गरी नगरपालिकाले मूर्तिलाई कीर्तिपुरभित्रै व्यवस्थापन गर्ने निर्णय गरिएको थियो । मेयर राजकुमार नकर्मीले गत चैत्र २७ गते सोमबार बाघभैरव परिसरमा तःग्वःगु गँ उद्घाटन गर्न आयोजित समारोहमा रातो मच्छिन्द्रनाथ र कीर्तिपुरसंग जोडिएको परम्परा, सांस्कृतिक एकतालाई ध्यानमा राखेर सो मूर्ति त्यहाँबाट हटाउन सार्वजनिक रुपमै आग्रह गर्नुभयो । प्रतिमूर्तिका विषयमा पुरातत्व विभागको पछिल्लो निर्णय, श्री ह्यग्रीव भैरवनाथ ३२ पानेजु संघ, मूर्ति स्थापना गर्न पहल गर्ने कीर्तिपुर प्यंगःथाःको सुखी गंछें समाजको भावना र आकांक्षा र प्राप्त सुझाव समेतलाई ध्यानमा राखेर सो निर्णय गरिएको नगरपालिकाले जनाएको छ । मच्छिन्द्रनाथको  पुजारीहरुको तर्फबाट पानेजु संघले सो स्थानबाट प्रतिमूर्ति नहटाएसम्म त्यहाँ गएर पानेजुहरुले फूल चढाउने परम्परालाई निरन्तरता नदिने अडान राख्दै आएको थियो । कीर्तिपुरको सो स्थानमा मच्छिन्द्रनाथको प्रतिमूर्ति स्थापना भएपछि शक्ति स्वरुपा कन्या कुमारीलाई प्रसाद ग्रहण गराउने परम्पराको औचित्यमाथि प्रश्न उठेको संघका अध्यक्ष यज्ञरत्न शाक्यको कथन रहेको छ । मूर्ति हटाउन पानेजुहरु निरन्तर पुरातत्व विभाग, गुठी संस्थान, नगरपालिका हुँदै राष्ट्रपति कार्यालयमा समक्ष धाएका थिए । 


कीर्तिपुर नगरपालिकामा भएको वैठकमा प्रतिमुर्ति प्यंगःथांबाट हटाएर आफ्नो जिम्मामा लिने घोषणा गरेका हुन ।


हरेक वर्ष रातो मच्छिन्द्रनाथलाई भोटो जात्राको लागि थतिटोलबाट तानेर जावलाखेल पु¥याउने चार दिन अघि मच्छिन्द्रनाथका पुजारी (जल पानेजु)  प्रसाद लिएर प्यंगःथांमा पुगेर शक्ति स्वरुपा कन्या (याकः मिसा) लाई प्रसाद ग्रहण गराउने परम्परा रहेको छ । रातो मच्छिन्द्रनाथ तन्त्रसाधानासंग जोडिएको देवता भएकोले प्रतिमूर्ति राख्ने गरेको इतिहास पाइएको छैन । प्रतिमूर्ति राखिएसंगै सो परम्पराले यस पटक  निरन्तरता पाउलान् कि नपाउलान् भनेर अन्यौल छाएको थियो । विवादलाई नजिकबाट नियालिरहेकाहरुले मच्छिन्द्रनाथको प्रतिमूर्तिलाई त्यहाँबाट हटाई त्यसको कला र बनाउने प्रविधिलाई कदर गर्दै कीर्तिपुरको प्यंगःथां बाहेक कीर्तिपुरको कुनै अन्य स्थान वा संग्रहालय वा गुठी संस्थानको जिम्मा सुरक्षित तवरले राख्न सकिने मध्यममार्गी सुझाव दिएका थिए । नगरपालिकाले प्रतिमूर्ति स्थापनासंग प्रत्यक्ष सरोकारको सहमतिमा सो निर्णय गर्नुलाई बुद्धिमानी कदमको रुपमा सांस्कृतिक अभियन्ताहरुले त्यसको प्रशंसा गरेका छन् । ललितपुर महानगरपालिकाले प्रतिमूर्ति हटाउने निर्णय गर्दा ‘पेलेर एकपक्षीय निर्णय गर्न खोजेको’ भन्दै सुखी गंछें समाजका पदाधिकारीहरु महानगरपालिकाको बैठकबाट बाहिरिएका थिए । नगरपालिकाको निर्णयलाई सकारात्मक रुपमा लिएको जनाउँदै समाजका सचिव नारायण महर्जनले त्यहाँबाट हटाएर अर्को ठाउँमा राख्ने विषयमा अझ छलफल गर्दै अघि बढ्नुपर्नेमा जोड दिनुभयो । ‘समाजका प्रतिनिधिहरुलाई पुनः वार्तामा बोलाएर प्रतिमूर्ति निर्णय गर्नले त्यसमा सबैको स्वामित्व हुने नै भयो । अर्कोतर्फ कीर्तिपुर र ललितपुरको सांस्कृतिक सद्भाव र धार्मिक एकतालाई अझ बल पु¥याएको छ । प्रतिमूर्ति हटाउन लगातार पैरवी गर्दै आएका कानून व्यवसायी प्रकाश अवालेले भन्नुभयो । नगरपालिकाको निर्णयलाई छिटोभन्दा छिटो कार्यान्वयन गरी यही बैशाख ११ गतेदेखि शुरु हुने रथयात्रालाई थप रौनक दिनुपर्ने सांस्कृतिक अभियन्ता पृथविन्दु महर्जनको जोड रहेको छ ।

कीर्तिपुर नगरपालिकामा बसेको बैठक पछि नै बैठकमा सहभागी भएका दुई जनाले सोहि दिनमा विज्ञप्ति जारी गरेका छन् । चैत्र ३० गते जारी गरेको विज्ञप्तिमा गःछेँ दाफा खलःका अध्यक्ष अष्टमान महर्जन र दाफा खलःका सदस्य विजय महर्जनले जारी गरेको विज्ञप्तिमा यस्तो कुरा उल्लेख छ ‘कीर्तिपुर प्यंगःथांमा स्थापित करुणामय र याकःमिसाको प्रतिमूर्तिका सन्दर्भमा कीर्तिपुर नगरपालिकाले दफा खलःका प्रतिनिधिहरुको बैठक २०७९ चैत्र २९ गते बुधवार बोलाएको सर्ववितिदैछ । प्यंगःथांमा स्थापित ती मूर्तिहरुको सवालमा सरोकारवाला सुखी गःछेँ समाज र ३२ पानेजु संघवीच वार्ताको माध्यमबाट समाधान गर्नुपर्छ भनी हामीले राखेका कुरा र करुणामयको प्रतिमूर्तिलाई कीर्तिपुरमा स्थापना गर्ने भनी सर्व सहमति भएको कुरालाई निर्णयमा उल्लेख नगरेकोप्रति हाम्रो आपत्ति छ । यस विषयमा सम्वन्धित पक्षहरुवीच बार्ता र सम्वादको माध्यमबाट समस्या समाधान गर्न अनुरोध गर्दछौं ।’


Wednesday, February 1, 2023

कथा–निमलको सफलता

 कथा–निमलको सफलता



स्वर्णिमा तण्डुकार

कक्षा ः ९

हिलटाउन मा.वि., बाघभैरवस्थान, कीर्तिपुर

“निमल, ए निमल ! उठ कति सुतिरहेकी” निमलको आमाले भन्नुभयो । 

“हैन के आमा, मलाई अझै ५ मिनेट सुत्न दिनु न क्या” निमलले आमालाई जवाफ दिइन् ।

निमल आफ्नो आमा र बुबासँग कीर्तिपुरमा  बस्थिन् । निमलको याद गर्ने शक्ति धेरै भएकाले कुन सामान कता छ भनेर सजिलै थाहा पाउँथ्यो । निमलका आमा बुबा आफ्नो काममा जहिले व्यस्त हुने भएकाले उनीहरूले निमललाई उसको सानी आमाकोमा छोडेर जान्थे । सानी आमाको घरमा सानी आमाकी छोरी र आमा बस्थे । निमलकी सानीआमालाई निमलकी आमा मन पर्देनथ्यो । 

एक दिन निमलकी सानीआमा ‘रिसा’को घरमा उनको साथी आयो । “रिसा, त्यो गीताको छेउमा बसिरहेकी केटी को हो ?” रिसाको साथीले सोधिन् । 

रिसाले ठुलठुला आँखा तर्दै कठोर आवाजले भनिन्, “ए , त्यो त मेरो दिदीकी छोरी हुन् । विचरा यो बच्चाको आमाबुबाले यसको वास्ता नै गर्दैनन् । भोलि पर्सि यो बच्चा बिग्रिन्छ भनेर मलाई नै डर लागि सक्यो ।” आफ्नी सानीआमाको  कुरा सुनेर निमललाई धेरै रिस उठ्यो । सानीआमाले हेला गरे पनि हजुरआमाले भने निमललाई साह्रै माया गर्नुहुन्छ । 

“हजुरआमा, सानीआमाले मेरी आमालाई किन हेला गर्नुहुन्छ ?” आँखाभरि आँसु राख्दै निमलले सोधिन् । 

हजुरआमाले मसिनो आवाजमा भन्नुभयो, “सफलता हासिल गर्न नसकेका मानिसहरुले सफलता हासिल गरेका मानिस देखेपछि डाहा गर्छन् ।”हजुरआमाको कुरा सुनेर निमल हाँस्न थालिन् ।

वर्षहरु बित्दै गए । निमल पनि ठुलो हुँदै गइन् । जति ठुलो कक्षामा निमल र गीता गए ,त्यति नै गीतालाई निमलसँग घृणा हुनथाल्यो । एक दिन गीता निमललाई जिस्काउँदै थिइन् । निमललाई रिस उठेर निमल गीताको पछि पछि दौडन थालिन् । अचानक निमल बेहोस भइन् । उसको वरिपरि मानिस भेला हुनथाले र निमललाई अस्पताल लगियो ।

निमलको जब आँखा खुल्यो तब उसले आफूलाई अस्पतालको शैय्यामा पाइन् । निमलको आँखा खुलेपछि निमलका आमाबाबुले चिन्तित हँुदै भने, “छोरी, तिमी उठ्यौ । तिमीलाई के भएको ?” निमलले केही नभनी चुपचाप बसिन् । निमल भर्ना भएको वार्डमा शान्ति छाएको थियो । केही बेरपछि डाक्टर आउनुभयो । डाक्टर आउनुभएको देखेर निमलका आमाबुबाले सोधे, “डाक्टर, सब ठिक छ नि ? हाम्री  छोरीलाई केही त भएको छैन नि ?” 

डाक्टरले निराश हँुदै भन्नुभयो, “हजुरकी छोरीलाई हड्डीको क्यान्सर भएको छ । त्यसैले अब हजुरकी छोरी हिँड्न सक्दिनन् ।” डाक्टरको कुरा सुनेर निमल र निमलका आमाबुबा रुन थाले । आफ्नो आमाबुबा रोएको देखेर उसले भनी, “आमा, बुबा नरुनू सबै ठिक हुन्छ ।” आमाबुबा दुबैले निमललाई आँगालो मारे ।

निमलको उपचार महिनौँसम्म जारी भयो र पाँच महिनापछि निमल क्यानसरबाट मुक्त भइन् । निमलले आफ्नो पढाइ जारी राखिन् । एक दिन निमलले आमाबुबाका कुरा सुनिन्, “छोरीको उपचारमा हाम्रो करिब करिब सबै पैसा सकिन लागिसक्यो ।” आफ्नोे उपचारमाथि खर्च गरेको भनेर सुन्दा निमल निराश भइन् तर आफूले हार नमान्ने र आफू डाक्टर बन्ने सपना पूरा गर्न तर्फ लाग्ने भनेर ठान्यो । एकातर्फ निमल मिहिनेत  गरेर पढिरहेको थियो भने अर्को तर्फ गीता हरेक दिन केटा फेरी फेरी घुमिरहेकी थिइन् ।

निमलले धेरै पढेर अमेरिकाको मेडिकल कलेजमा छात्रवृत्ति पाउन सफल भयो तर गीताले पढाइ पूरा नगरेकाले उनका अभिभावकले धनी केटा खोजेर बिवाह गरिदिए । निमलको परिश्रमले उनलाई ठुलो डाक्टर बनायो । निमल आफ्नो देश फर्कदा धेरै खुसी थियो । निमल आफ्नी सानीआमाको घरमा गएर गर्वका साथ भन्यो, “हेर्नुस् सानीआमा अब म ठुलो डाक्टर भइसकेँ । हजुरले भन्नुहुन्थ्यो निमैले केही गर्न सक्दिनँ भनेर तर मैले हजुरको कुरालाई गलत साबित गरेँ ।” निमलको कुरा सुनेर रिसले गीतातर्फ हेरिन् । आफ्नीआमाले आफूतर्फ हेरेको देखेर गीताले भनिन्, “मलाई त्यो आँखाले त्यसरी हेर्ने हैन । मेरो श्रीमान्ले मलाई छोडेर जानु मेरो गल्ती हैन बुझिस् ।” गीताको बिहे भएको केही समयसम्म त उनको पारिवारिक मेलमिलाप ठिकै थियो तर धेरै खर्च गर्ने र मुख चलाउने बानीका कारण घरपरिवारसँग बिस्तारै सम्बन्ध चिसिँदै गयो । र अन्तमा उनलाई श्रीमान्ले अदालती प्रक्रिया पूरा गरेर सम्बन्ध बिच्छेद नै गरे । त्यसपछि देखि गीता माइतीमै बसेकी थिइन् । झन आज निमलको सफलता र आफ्नो विफलताले उनको मनमा आगो दन्किरहेको थियो । त्यसैको झ्वाँकका गीताले आफ्नी आमालाई तथा नाम भन्न थालिन् । 

निमलले गीतालाई गाली गर्दै भन्यो, “आफ्नी आमासँग झर्केर बोल्छ ?” निमलले आफुलाई गाली गरेको देखेर गीतालाई रिस उठ्यो तर केही बोल्न सकेन । रिसाले रुँदै भनिन्, “मबाट धेरै ठुलो भुल भयो । मैले आफ्नी छोरीलाई सबै सुविधा दिएँ तर राम्रो संस्कार दिन सकिँन ।” सानीआमा रोएको देखेर निमलले भनिन्,“यो हजुरको गल्ती हैन । यो सबै गीताको गल्ती हो । उनले नै समयमा राम्रो निर्णय गर्न सकिनन् ।” निमलको कुरा सुनेर निमलको आमाबुबाले भने, “छोरी हामी तिम्रो आमाबुबा हुन पाएकोमा धेरै खुसी छौँ । “हजुरआमा पनि खुसी हुनुभयो तर गीतालाई भने आफ्नो व्यवहार प्रति पछुतो लाग्यो ।


Saturday, January 28, 2023

क्षितिज मगरको कथासंग्रह “भेडीकम्बलको प्वाल” सार्वजनिक

 क्षितिज मगरको कथासंग्रह “भेडीकम्बलको प्वाल” सार्वजनिक




विजय राज आचार्य

काठमाडौं ः  साहित्यकार क्षितिज मगरको कथासंग्रह “भेडीकम्बलको प्वाल” सार्वजनिक भएको छ । शनिवार काठमाडौंको अनामनगरस्थित निम्तो रेस्टुराँमा साहित्यकारहरुको टोलीले क्षितिजको चौथो कृति सार्वजनिक गरे ।

जनयुद्धका समयमा बन्दुक चलाउने क्षितिजको यो चौथो कृति भएको पूर्व ब्रिगेड सहायक कमान्डरसमेत रहेकी होलिका केसीले बताइन् । “दर्जनौ लडाईमा हामी सँगै लड्यौं । पहिले उहाँ बन्दुक चलाउनुहुन्थ्यो । अहिले कलम चलाउनुहुन्छ,” केसीले भनिन्, “दुखी गरिबको पक्षमा कलम चलाइरहनुहोला ।” नेपाली वर्ग संघर्षमा आफूहरु गुमनाम रहेको उल्लेख गर्दै केसी यस्ता पात्रको पक्षमासमेत कलम चलाउन आग्रह गरिन् । “नेपाली वर्ग संघर्षमा हामी गुमनाम छौ । हामीलाई पनि समेट्नु होला” उनले भनिन् । साहित्यकार एवं पत्रकार नवीन विभासले जलजलाको कथा सुनाउँदै जनयुद्धको शुरुवाती चरणको वृत्तान्त सुनाए । विभासले कथाकार क्षितिजको जन्मको कथा झिक्दै भने, “लोककथा सुनाउँदा एकादेशमा धेरै वर्षअघि एउटा पहाड थियो । त्यो पहाडलाई गमागमेरी भन्न थालियो । पछि जलजला भन्न थालियो । पहाडको काखमा एकातिर थवाङ थियो अर्कोतिर जलजला थियो । ती पहाडमा मगरहरु बस्थे । त्यो जुगमा एउटा मर्दै गरेको मान्छे त्यो पहाडमा गयो । त्यसले भन्न थाल्यो । त्यसले दुःखको कुरा  ग¥यो । आँधीको कुरा ग¥यो । त्यसपछि पढाउने मास्टरसँग उकालो चढ्यो । ती मास्टरसँग के भन्यो भने म मरे भने मेरो लाश पहाडको फेदमा  गाड्दिनु । त्यो देशमा संयोगले आँधी सिर्जना भयो । त्यो आँधी कसरी सिर्जना भयो भने अब काँचुली फेर्नुपर्छ यो ठाउँ यो समाजको काँचुली फेर्नुपर्छ । फ्युडल क्यापिटलिजम यस्ता यस्ता कुरा फेर्ने हो । आँधी  चलेछ । आँधी चलिसकेपछि त्यहाँका रुख पात अंगप्रत्यंग हल्लिए । हल्लिँदै जाँदा जेलबाङको सानोसानो बयो जसको भर्खरै जुँगाका रेखीहरु बस्न थालेका थिए । स्कुलको झोलाहरु फालेर हिँडे । किनकि उसका पनि साना सपनाहरु  थिए । हाम्रो गाउँको काँचुली फेर्नुपर्छ भन्थ्यो उ । धेरै लडे आँधीमा । उ सदस्य हुँदै कमान्डर हुँदै गए । सहयोद्धाहरु गुमाए । खुसी गुमाएका पीडाहरु अक्षरमा पोखिन थाले । आँधीको समयमा त्यो बयो कवि पनि भएछ । गीतकार पनि भएछ । बयो पछि १२ बुँदेमा ब्रेक  लागेछ । त्यही बयो क्षितिज मगर निम्तो रेस्टुराँमा झुल्केछ”।


भेडीकम्बलको प्वालमा सिँगो जेलबाङको कथा भएको विभासले सुनाए । कथाहरु मगर संस्कृतिले सजिएकोसमेत उनको भनाई थियो । “यहाँ जेलबाङको भाषा छ । सिंगै जेलबाङ बोकेको छ । सबै पात्र त्यतैका छन् । मगर संस्कृति मजाले भरिएर आएको छ,” उनले भने, “क्षितिज मगरका कथा मान्छेका कथा हुन ।”

साहित्यकार भावेश भुमरी आफै लेखक क्षितिजसँग विभिन्न समयमा भेट्दाको क्षण सुनाउँदा कतिपय भावुक बनेका थिए । “क्षितिज बुवाबाट पढ्न सिक्थे । बुवाले ३६ लेखेको क्षितिजले ६३ भन्दा कुटाइ खाएको सम्झना हामीलाई सुनाउँथे । 

राजनीतिक खिचातानीले कक्षा १० को पढाई बिग्रियो । ५२ सालमा एसएलसी दिनुभएको । दिउँसो इक्ज्याम दिन जान्थे । राती नेताहरुलाई भेट्थे । नेताहरु त्यतिखेर भन्थे—बुर्जुवा शिक्षा नपढ । नेताहरुलाई भेटेको देखेर सेनाको निगरानीमा परे । एसएलसी राम्रो भएन, त्यसपछि एसएलसी दिन बसेको डेरा छाडेर कुम्लो कुटेरो बोकेर गाउँ लागे । गाउँमा छिमेकीको घरमा भाडाकुडा थन्क्याएर जनयुद्धमा लागे । गीत लेख्ने । गीत गाउने पनि । कलाकारितालाई देखेर क्षितिजलाई जनसेना बन्न माथिल्लो नेताहरुले प्रेरित  गरे । गण्डक अभियानमा लागे उनी । यसमा कसरी हमला गरे भन्ने विषयहरु उल्लेख छ ।”

त्यसपछि भावेसले युद्धताका क्षितिजको भूमिकाको प्रसंग उप्काए । अनि १२ बुँदे सम्झौता र सेना समायोजनको कुरा । “आर्मीका क्याम्पमा कसरी आक्रमण गर्ने योजना बनाउन अहिलेका उपराष्ट्रपति नन्दकिशोर पुनको नेतृत्वमा खट्थे। उनी सेनाको ब्यारेक छेउछाउ पुगेर फोटो खिचेर  लान्थे । त्यही फोटोको आधारमा माओवादी भिड्न निस्कन्थे । घमासान युद्ध हुन्थ्यो । ६२÷६३ पछि उघा क्याम्पमा हामी बस्न गयौ । २०० साहित्यकार पुग्न पाएका थियौ । त्यहाँ कविता भन्नुभएको थियो । उघाबाट हामी स्वर्गद्वारी गयौ । उहाँ ४ जना बडी गार्ड बोकेर आउनुभएको थियो । शान्ति प्रक्रियामा शैक्षिक योग्यताको कुरा आयो । समायोजनमा शैक्षिक योग्यता अनुसारको कुरा आयो । अन्डर एसएलसी भएपछि उहाँले स्वेच्छिक अवकाश रोज्नुभयो” उनले भने । लेखक यही अवस्थाबाट एकाएक रसातलमा पुगेको प्रसंग भावेसले निकाल्दा क्षितित पटकपटक भावुक बनेका थिए । “पछि जीवन एकदम परिवर्तन भयो । श्रीमती छोराछोरी पाल्नैप¥यो । मलाई फोन गरेर भन्नुभयो मेरो बुवा भीरबाट लडेर बित्नुभयो । म पनि रोएँ । त्यसपछि ज्यामी काम गर्नुभयो । बडीगार्ड बोकेर हिडेको ब्यक्ति रसातलमा पुग्नुभयो । तर अहिले उहाँ सफल कथाकार बन्नुभएको छ” भावेसले भने । त्यसपछिमात्र भावेसले किताबमा भएका कथाहरुबारे आफ्नो भनाई  राखे । “जनयुद्ध अघिका कथाहरु माओवादीलाई सपोर्ट गरेको कथा हो कि जस्तो लाग्छ । पछिका कथामा माओवादीभित्रका षड्यन्त्र समावेश गरिएको छ । कथा पढ्न रोक्नै मन लाग्दैन । त्यहाँभित्रका प्रेमका कुरा छन् । पात्र रोल्पाकै छ । परिवेश  त्यतैका । शाही सेनाबाट प्रताडित भएपछि माओवादी मा लागेको कथाहरु छन् । ओहो म पनि त्यसकै पात्र हो कि जस्तो लाग्छ” भावेसले आफ्नो भनाईको अन्त्यमा भने ।

यस कथासंग्रहका भाषा सम्पादकसमेत रहेका साहित्यकार प्रमोद प्रधानले किताबमा १८ कथा रहेको उल्लेख गर्दै कथाहरु सशक्त रहेको  बताए । “कथाहरुमा पात्र सामान्य हुन्छन् । सबै पात्र जिउँदा  हुँदैनन् । कथालाई सशक्त बनाउन पात्रलाई जिउँदो बनाउन  क्यारेक्टर बलियो बनाउनुपर्छ । भेडीकम्बलको प्वालमा १८ कथा छन् । कथा बनोटका आधारमा सबै सशक्त छन् । यसमा भएको विषयवस्तु माओवादी जनयुद्धकै हो”, प्रधानले भने, “कतै न कतै यसको चर्चा छ नै । जनयुद्धमा लेखिएको तारा राईको किताब ११ औं संस्करणसम्म गयो । कथाकै रुपमा त यो भेडी कम्बलको प्वाल सशक्त लाग्छ । जनसेनाबाट सर्वसाधारणका रुपमा रुपान्तरण हुनुभएको छ । अहिले राजनीति सत्ता केन्द्रित रहेछ । परिवर्तन त तपशिलका कुरा रहेछन् । यो नांगो सत्यका रुपमा आइपुगेको छ । जसले बन्दुक बोकेको थियो । आज त्यो व्यक्ति कलम रुपी अस्त्र बोकेर अर्काे मोर्चामा आउनुभएको छ । उहाँले मोर्चामात्र परिवर्तन गर्नुभएको हो । अब उहाँले परिवर्तनका लागि कलम चलाउनुहुन्छ ।”

जनयुद्धमा वैचारिक स्खलनका  कुराहरु भए पनि कथामा  प्रहरीका मनोविज्ञानका कथाहरु पनि आएकोमा आफूलाई खुसी लागेको उनको भनाई थियो । “सामाजिक कुरा छन् । 

राजनीतिक कुरा छन वैचारिक स्खलनका विषयहरु पनि छ । यसमा जनयुद्धका आफ्ना कथाहरुमात्र छैनन् । प्रहरीका कथा पनि छन् । प्रहरीका मनोविज्ञानका कथाहरु पनि  छन् । प्रहरीले जनयुद्धमा कसरी मा¥यो । अवकाशपछि उसलाई कसरी पोल्यो भन्ने कुरा सशक्त रुपमा चित्रण गरिएको छ”, प्रधानले भने ।

लेखक क्षितिज मगरले आफूले बन्दुक बोकेकोमा कुनै पछुतो नभएको तर्क राखे । युद्धलाई अहिले पनि दुई तरिकाले विद्रुपीकरण गरिएको र ती अमान्य हुने उनको भनाई थियो । “युद्धलाई दुई तरिकाले  विद्रुपीकरण गरियो । एउटा अति सकारात्मक । अर्काे अति  नकारात्मक” लेखक मगरले भने, “सत्ता बन्दुक हो । बिना बन्दुक सत्ता चल्दैन । हैन भने राज्यले बन्दुक फालेर राज्य चलाओस् त ।”

गणतन्त्रस्थापनापछि एक जना शिक्षामन्त्रीले जनयुद्धमा होमिएका जनसेना एकदिन बेरोजगार भएर डकैती गरी खाने ठोकुवा  गरेकोमा चित्त नबुझेको रहेछ उनलाई । यही किताब लगेर जवाफ दिने तयारी रहेकोसमेत उनले सुनाए । “एक जना शिक्षामन्त्रीले जनयुद्धमा होमिएकाहरु कति अब गुन्डा र डाँका गरी खान्छन् भन्थे । तर म लेखक भएको छु । उहाँलाई यही किताबबाट जवाफ दिन चाहन्छु” लेखक मगरले भने ।

आफू बन्दुक बिसाएपछि अहिले कलमसँगै गैतीबेल्चा समेत चलाउने गरेको उनको भनाई थियो । “युद्ध त समाप्त भयो । तर यसका अवशेष बाँकी  रहन्छन् । यो अझै रहनेछ । समाजशास्त्रीहरुले भनेको कुरा हो यो । यो चै शिलालेख होस् भनेर लेखेको हुँ, वैचारिक स्खलनका कुरा आयो । यो पनि राखेको  छु । म मजदुरी गर्ने मान्छे हुँ । अहिले गैतीबेल्चा पनि  चलाउँछु । कलम पनि  चलाउँछु ।”

प्रमुख अतिथिसमेत रहेका प्राध्यपक केशव सुवेदीले कथाहरु कवितात्मक भएको बताए “किताबमा कथाभन्दा धेरै कविता छ । कवितात्मक छ । गहिरो संवेदनाबिना यस्तो रचना हुँदैन, रोल्पा बुझ्न, रोल्पाको समाज बुझ्न पनि यो पढ्नुपर्छ ।”

जनयुद्ध विद्रुपीकरण भएको भन्ने भनाईमा भने उनलाई पटक्कै चित्त बुझेनछ । राजनीतिलाई सरापेर कही नपुगिने तर्कसमेत उनले प्रस्तुत गरे, “विद्रुपीकरण छैन । धेरै उपलब्धि पनि भएका छन् । समग्र युद्धलाई श्रापित गर्ने काममा म सन्तुष्ट छैन, चेकको मात्र मुल्य हैन । हरेक दिन  राजनीतिलाई सरापेर कहाँ  पुगिन्छ ? सरापेर कही पुगिँदैन । बन्दुकको चर्चा पनि शक्तिको सञ्चय हो ।”

  लेखन आफै पनि शक्तिको सञ्चय भएको दाबी सुवेदीको रह्यो, “मान्छे आफै शक्ति सञ्चय गर्न चाहन्छ । शक्तिका लागि निरन्तर प्रयत्न गरिन्छ । तपाईको कलम हिजोको कलम बनेर सशक्त बनोस” उनले भने युद्धकालमा आफू रोल्पामै भएको भए कि त शपथग्रहणतिर कि त चिहानतिर हुनेसमेत उनको भनाई थियो । “रोल्पामा बसेको भए म कि चिहानको मुन्तिर  हुन्थे । कि त म दौरासुरुवाल लगाएर शपथग्रहण को कुनै कार्यक्रममा हुन्थ्यो । किनकि त्यही ठाउँमा जहाँ युद्धको शुरु भएको थियो” सुवेदीले भने ।

प्रकाशन सांस्था विवेक सिर्जनशीलका विजयराज आचार्यले कम्युनिस्ट लेखन कम भइरहेको बेला यो साहित्य बजारमा आएको बताए । “कम्युनिस्ट लेखन कम भइरहेको बेला यो विमोचन कर्म भयो । विमोचनमा उपस्थिति हुँदैन भन्ने डर थियो तर व्यापक उपस्थिति रह्यो । हामीले कम्युनिस्ट साहित्यबाटै प्रकाशन शुरु गरेका थियौ ।” आचार्यले भने रोल्पाको जेलबाङका क्षितिजले १७ वर्ष जनमुक्ति सेनामा बिताएका  थिए । कविता लेखनबाट साहित्यमा यात्रा थालनी गरेका क्षितिजका यसअघि आस्थाका पर्खालहरु (कविता संग्रह), सुनछहरीको ऐनामा (कथासंग्रह), गण्डक अभियान (डायरी) प्रकाशित छन् । क्षितिज इमान्दार भएकै कारण चौथो कृति आएको तर नेतृत्व तहका मान्छेहरुले भने नयाँ नयाँ धुनको चाहमा योद्धाहरुलाई बिर्सन थालेको आचार्यको भनाई रह्यो । “इमान्दार मान्छे मादलजस्तै भएका छन् । इमान्दार योद्धाको अवस्था यस्तै छ । नेताहरु अहिले नयाँ नयाँ धुनहरु खोजेर मस्ती गर्न थालेका छन् । स्रष्टाहरुलाई जोगाउन लागेका छैनन् । स्वार्थअनुसार गला मिलाउन तम्तयार देखिन्छन् नेताहरु” आचार्यले भने । १९२ पृष्ठको कथासंग्रहको मुल्य प्रकाशन संस्थाले ४५० रुपैयाँ तोकेको छ ।


Thursday, January 26, 2023

प्यूठानको स्वर्गद्वारी भ्रमण

 प्यूठानको स्वर्गद्वारी भ्रमण



---ई. शरद मंगल जोशी

घुमफिरले ताजगी मात्र पैदा गर्दैन भिन्न नयाँ भूगोल समाज परिवेश अनि पर्यावरणको भरपुर ज्ञान पनि दिन्छ । जव हिडिन्छ, जीवन र जगतको प्रत्यक्ष अनुभव गर्न पाइन्छ । त्यो प्रत्यक्ष देखाई, सिकाई र अनुभवले जीवनलाई उर्जा दिन्छ । त्यसैले समय मिल्योकी कतै न कतै हिदिहाल्न मन लाग्छ ।

२०७९/०९/२७, 

      तब समयले आज साथ दिएकोले सधै ५ः३० बजे उठ्ने म आज त विहान ३ बजे नै उठे । आज विशेष दिन थियो । म लगायत श्रीमती, छोरा, छोरी, सासुआमा लगायत चालक सहित हाम्रो ६ जना स्वर्गद्वारी जाने दिन पो थियो आज । स्वर्गद्वारीको महिमाका बारेमा सुनेर जान इच्छा लागे थियो सो इच्छा आज पूरा हुदैछ ।

कीर्तिपुर नयाँ बजारबाट बिहानको ४ बजे जाने हाम्रो योजना थियो सोहि अनुरुप ४ बजे नै हाम्रो चालकले जिप निकालिसकेको थियो । झटपट नित्यकर्म सकेर हामी जिपमा बस्दा ४ः४५ बजि सकेको थियो ।

मुग्लिङ्ग चितवनको बाटो विहान ११ बजेबाट दिउँसो ३ बजे सम्म बन्द अघि नै चितवन पुगि सक्ने हाम्रो योजना थियो । यसको लागि हामीले करिब करिब १८१ कि.मी. यात्रा तय गर्नु थियो ।

नागढुङ्गा देखि नौबिसे सम्मको बाटो अलि बढि खराब थियो र सो बाटोका जोल्टिङ्गहरुमा हल्र्याङ हुर्लुङ पारेर हल्लाउदै जिप हुँइँकिदै थियो । झिसमिसेमैे हामीले नौबिसे पार गरिसकेका थियौँ । करिब विहान ८ बजे हामी मुग्लिङ्ग पुग्यौँ अब यहाँबाट पोखरा र चितवन जाने बाटो छुटिन्छ । केहीबेर यतै हामी त्रिबेणी होटलमा चिया नास्ता गर्यौँ ।

८ः३० बजे त्रिशुली नदीलाई दाहिने पारेर किनारै किनार हामी अघि बढ्यौँ । ठाउँ ठाउँमा पूल बनाउदैं गरेको र प्रकृतिको अनुपम छटाले भरिएको जंगल, नाबबेली मोटरबाटोमा भर्खरै उदाएको घामका किरणहरु रुखविरुवाको कापबाट सडकमा पोखिन प्रतिस्पर्धा गरिरहेको देखिन्थ्यो । पुष महिनाको बिहानी पख एक छेऊ त्रिशुलीको कलकल बोलिका साथ अबिरल बगिरहने पानी बिहानको समयमा पुषको चिसो, चराचुरुंगीहरुको चिर्विराहट, झ्याउँकिराको संगित यो दृष्य बर्डा रोमाञ्चक तथा चमत्कारिक थियो । हाम्रो यात्रा यसैगरी जारी रह्यो र ९ः३० बजे नारायणघाट पुग्यौं । चोकबाट दाहिने बुटवल र वायाँ लागेमा सौराह पुग्ने रहेछ । सोहि अनुसार हामी दाहिने मोडियौँ ।

नारायणघाट देखि बुटवलसम्म बाटोको चौडा ४ देखि ६ लेन बनाउन लागेको हुँदा ठाउँ ठाउँमा बाटो बिग्रेको रहेछ । हामीले कुनै ग्राभेल मात्र कुनै कालोपत्रेको बाटो करिब १२१ कि.मी. बाटो जोल्ठिङ्गहरुमा हामीलाई हल्र्याङ्ग हुर्लुङ्ग पारेर हल्लाउँदै जिप हुँइँकिदै थियो । सिजीधाम, आरुङ्गखोला, डुम्किवास, डाउन्ने हुदै हामी अघि बढ्यौं बीच बीचमा तराईको शितलहर गर्दा हुस्सु, कुहिरो र बादलको घुम्टोले डाँडाकाँडा छोपिदै सडक नै छेकिन आउँथ्यो । यसरी सडक नै छोपिन आउँदा गाडिको हुईकाई अलि सुस्त गर्नु पथ्र्यौ । यस्तै प्रकृतिको अनुपम दृश्य हेर्दै हामी बर्दघाट, भूमि, सुनवल, श्रीकृष्णधाम, खैरैनि, देवदह हुदै बुटवलमा १ः१२ बजे पुग्यौँ । बुलवलको नेपालगञ्ज रोडमा १ः२६ पुगेर अब खानाको लागि राम्रो होटल खोज्दै थियौँ र बटउली भिउ थकाली होटलमा खाना बस्यौं ।

खाना खाई सकेपछि हामी करिब २ः४६ मा दाङ्गको लागि अघि बढ्यौँ । हाम्रो जिप बुटवलबाट पश्चिम तर्फ मोडियो । नयाँ गाउँ, सैवामैना, पिपरा, जितपुर, गोरुसिङ्गे, इमिलीया, चनौटा, डाडेखोला धनखोला हुदैँ हामी साँझ ५ बजे भालुवाङ्ग पुग्यौँ । हामी यहाँ एकछिन अलमलमा पयौँ । घोराही दाङ्ग भएर स्वर्गद्वारी जाने कि भिङ्गग्रो भएर जाने । एउटा चिया पसलमा पिउँदै पसले साहुले स्वर्गद्वारीको राम्रो र कालोपत्रे भएको बाटो भिङग्रो हो र भिङग्रोको बाटो बन्द छैन भन्ने जानकारी प्राप्त गरि सकेपछि हाम्रो ५ः३० बजे भिङग्रोको लागी अघि बढ्यौँ ।

कालोपत्रेको बाटो हुदैँ जिप हुईकिदै दरर्भाङ्ग, देविस्थान, चकचके हुदैँ हामी भिङग्रीमा ७ः२६ मा पुग्यौँ । यहाँ सम्म आईपुग्दा हामीले करिब ४७८ कि. मी. को यात्रा तय गरिसकेका थियौँ । बाटोहरु कुनै कुनै ठाउँमा बाहेक प्राय धेरै जसो बाटो रामै्र थियो । 

     स्वर्गद्वारीको महिमा नेपालमा मात्र नभै भारतमा पनि यसको उत्तिकै महत्व छ । भारतबाट पनि वर्षैनी ठूलो संख्यामा यहाँ धार्मिक पर्यटक भित्रन्छन् । त्यसैले आज भिङग्रोका अधिकतम होटलहरु भारतीय दर्शनार्थीहरुले भरिभराउ थियो । हामीले खोज्दा बल्ल अलि राम्रो होटल डाईमण्ड गेष्ट हाउस भेट्यौँ र एक रात यहि होटलमा बसी भोलि विहान स्वर्गद्वारी जाने भयौँ । करिब ८ बजे बेलुकाको खाना खायौँ ।

२०७९/०९/२८

हिजो दिनभरि जिपमा व्युजिएर बस्दा र जिपले हुइक्याउँदा थाकेर लखतरात भई हिजो दश बजे सुतेको हामी बिहान ५ बजे उठ्न बाध्य भयौँ । किन कि हाम्रो स्वर्गद्वारीको दर्शनगरि बाटोमा पर्ने तौलिहवाको भम्रण गरि पाल्पा सम्म पुग्नु थियो र पाल्पा पनि आजै घुम्ने योजना थियो ।


     होटल डाईमण्डमा चिया पिएर करिब ७ः३० बजे स्वर्गद्वारीको लागि अघि बढ्यौँ । हाम्रो चालक प्यूठानकै भएकोले हामीलाई दोबाटो आउँदा अलमलिनु पर्ने स्थिति आएन । स्वर्गद्वारीको बाटो जादै गर्दा स्वर्गद्वारीको महत्वका बारेमा आफूले पढेको र सुनेको कुरा परिवारमा बताउँदे गएँ । जस्तोकि यस पौराणिक कालमा पाण्डवहरु यही बाटो हुदै स्वर्ग गएकोले यस स्थानको नाम स्वर्गद्वारी रहन गएको हो । यस पुण्य भूमिमा विभिन्न ऋषिमुनिहरुका अतिथिहरु सृष्टिकर्ता ब्रम्हाले पनि तपस्या गरेको विश्वास गरिन्छ । वि. स. १९१६ मा रोल्पाको रुम्टोमा जन्मिएका बाल तपस्वी १०८ महाप्रभु श्री नारायण गौतमले स्वर्गद्वारीमा आएर बेदका मन्त्रद्वारा अग्नि प्रज्वलित गरी वि. सं. १९५२ बैशाख पुर्णिमा देखि अखण्ड महायज्ञ चलाएपछि यो स्थान धार्मिक हिसाबले थप प्रख्यात बनेको हो । स्वर्गद्वारी गएपछि मनै फुरुगं हुन्छ । मनले शान्तिको अनुभव गर्छ । शान्त र सुन्दर वातावरण, शीतल मौसम, आँखैमा ठोक्किने हिम शृखला, गुफा, मन्दिरले मन तानि रहन्छ । नेपालका सात धाम मध्ये एक हो स्वर्गद्वारी । जहाँ सयौ बर्ष देखि वैदिक संस्कार बाँचिरहेको छ । पशुपतिनाथबाट शुरु हुने धार्मिक यात्राको अन्तिम विन्दुका रुपमा स्वर्गद्वारीलाई लिइन्छ । हिन्दु धर्मालम्बीलाई विश्वास गर्ने हो भने प्यूठानको पवित्र तीर्थस्थल स्वर्गद्वारी नपुगेसम्म हिन्दुको तीर्थयात्रा नै पूरा हुदैन । त्यसैले हरेक वर्ष लाखौँ तीर्थयात्री स्वर्गद्वारी पुग्छन् । स्वर्गद्वारीले प्यूठानको परिचय दिएको छ । स्वर्गद्वारी नगरपालिका स्थित खालमा स्वर्गद्वारी आश्रम छ । हिन्दु धर्मालम्बीले गर्ने सबै खालका पुजा स्वर्गद्वारीमा हुने भएकाले पनि पवित्र धार्मिक एवं पर्यटकीय तीर्थस्थल स्वर्गहारीको विशेष महत्व छ । गाडीमा उकालो लाग्दै गर्दा हामीले नागबेली आकारमा बगेको माण्डव्य नदीका साथै प्यूठान र रोल्पाका विभिन्न भागको पनि अवलोकन गर्दै गर्यौँ । समुद्री सतहबाट २१२१ मि. उचाईमा रहेको स्वर्गद्वारी र आसपासको क्षेत्रमा लगभग बाह्रैमहिना चिसो हुँदो रहेछ । जाडोबाट बच्न हामीले वाक्लो लुगा लगाएका थियौँ । त्यसो त पुसको ठन्डी भएकोले काठ्माडौंमा पनि बाक्ला लुगा लगाउनु पथ्र्यो । चैतमा गएका भए बाटोमा हामीले लाली गँरास बोट मात्र देख्यौँ ।

गाडी पार्किङ्ग गर्ने ठाउँबाट स्वर्गद्वारीसम्म पुग्नका लागि करिब एक किलोमिटर उकालो हिडेरै जानुपर्ने रहेछ । अन्य भक्तजनसँगै हामी पनि त्यहाँबाट उकालो हिडेरैजानुपर्ने रहेछ । अन्य भक्तजन सँगै हामी पनि त्यहाँबाट उकालो लाग्यौँ । अझ कति भक्तजनहरु भिङ्गग्रीबाट ३ देखि ४ घण्टा लगाएर हिडेरै स्वर्गद्वारी पुग्दछ ।

भक्तजनको सुविधाका लागी बाटोमा व्यवस्थित ढङ्गले सिढी र रेलिङ्ग निर्माण गरिएको रहेछ । सिढीको उचाई सानै र सिढीको चौडाई ठाउँठाउँमा ठूलै भएकोले जेष्ठ नागरिकहरुलाई समेत सिढी चढ्न सजिलै हुन्छ । त्यही बाटो हुदै ३०÷३५ मिनेटमा मन्दिर सम्म पुग्न सकिदो रहेछ । ठाउँठाउँमा निशुल्क सौचालयको व्यवस्था पनि गरिरहेको छ । शुल्क लिएर भक्तजनलाई घोडचढीको सुविधा पनि दिदो रहेछ । स्वर्गद्वारी पुगेपछि भने हामीलाई स्वर्गीय आनन्दको अनुभुति भयो । मन्दिरलाई फन्को लगाएर चारै तिर हे¥र्यौ । त्यहाँबाट अन्नपूर्ण, धवलागिरि र मनास्लु हिमालका अतिरिक्त थुप्रै पहाड पर्वतहरु अवलोकन गर्न पाईदो रहेछ ।

मन्दिरमा पूजा गरेर हामीले टिका प्रसाद ग्रहण गर्यौ । निश्चित रकम तिरेपछि मन्दिरमै खानाको व्यवस्था गरिदो रहेछ । मन्दिर भन्दा माथि एउटा गुफा भएको थाहा भएर हामीले गुफामा पनि जाने आँट गर्यौँ । स्वर्गद्वारी महाप्रभु त्यही गुफा हुदै २३०० मिटर तल लुङ्गग्रो माडीको दोभानमा झरेर स्नान गर्ने र फर्किने गरेको विश्वास गरिन्छ । गुफा जाने क्रममा हामीले स्वर्गद्वारी स्थित गौशालाको अवलोकन ग¥र्यौँ ।

गौशालामा तीनसय भन्दा बढी गाईगोरु भए पनि दिउँसो चराउनका लागि जङ्गल लगिदो रहेछ । त्यसैले हामीले त्यहाँ भएका मध्ये केहीलाई मात्र देख्न पायौँ । १९९७ सालसम्म पनि त्यहाँ भएका करिब एक हजार गाई रहेको विश्वास गरिन्छ । वैशाख पूर्णिमा, जेष्ठ, भदौ, कात्र्तिक र माघ सङक्रान्तिमा बढो चहल पहल हुने यस पुण्य भुमिमा भारतबाट पनि थुप्रै दर्शनार्थी आउँदा रहेछन् । आज पनि अधिकास भारतिय दर्शनार्थीहरु नै छन् ।

गुफाको यात्रा गर्दा बीचबाटोमा हेलिप्याड पनि रहेछ र हेलिप्याड हेर्दै हामी गुफा भए ठाउँसम्म गयौँ । गुफामा पुगेर गुफा भित्र भगवानको मूर्ति दर्शन गरि फकर््यौँ ।

यसरी स्वर्गद्वारी, स्वर्गद्वारीको वरिपरिको दृश्य हिमालका दृश्य हेर्ने र अघाउने धोको अधुरै छाडी हामी दिउँसो १२ बजे तिर त्यहाँबाट फकर््यौँ । हामी हतारिएका थियौँ किनकि हामीलाई आजै बेलुका पाल्पा पुग्नु थियो र पर्सिसम्म पोखरा घुम्दै गोरखा पुग्नु पर्ने थियो । यात्राको चौथो दिन मनकामनाको दर्शन गरि काठ्माडांै पुग्ने योजना थियो ।

“ जय भोले जय स्वर्गद्वारी ”


Wednesday, January 25, 2023

कथा — दुःखी गरिमा

 कथा — दुःखी गरिमा


स्मृति लिम्बु 

कक्षा ः ६

हिलटाउन मा.वि., कीर्तिपुर

“बाबा कहाँ जान लाग्नु भएको ?” गरिमाले सोधी .

“बिहान, बिहान तेरो अनुहार देखेर मेरो शुभ साइत बिग्रियो, तँ किन बाहिर निसकेकी हँ ?” बुबाले कराउनुभयो । 

“मैले त तपाई कहाँ जानलाग्नु भएको भनेर सोधेकी मात्र, किन र बुबा मेरो अनुहार यति नराम्रो छ र ? हुनत तपाईले मलाई देखिसहनु हँुदैन फेरि म सोध्ने पनि उस्तै” गरिमाले भनी । 

“तँ छोरी मान्छे भएर छोरीको ठाउँमानै बस्, धेरै बाठी नबन” बुबा फेरि कराउनुभयो ।

ग्रिमाको दाइ पनि थियो । बाहिर भइरहेको हल्ला सुनेर उनका दाजु सुमनले भने, “कति हल्ला गर्नु भएको ? बुबा तपाईको काम छैन ?” 

दाईको यस्तो रुखो बोली सुनेर गरिमाले भन्छिन् “दाइ बुबालाई किन कराउनुभएको ? जे भए पनि उहाँ तपाईको बुबा हो, किन थर्काउनुभएको ?” 

“उसले  के गर्न मिल्छ र के गर्न मिल्दैन तिमीले सिकाउनुपर्छ र ! म उसको बुबा हुँ उसले जे गर्न चाहन्छ गर्न पाउँछ । बरु तँ जान्ने नहो ।” बुबाले भन्नुभयो । 

मैले जति राम्रो गर्न खोजे पनि आखिरमा नराम्रो हुन पुग्छु, मेरो भाग्य नै यस्तो छ, गरिमाले मनमनै सोची । सुमन तँ मसँग बाहिर हिँड न” बुबाले भन्नुभयो, “म किन जाऊ हँ , बा मेरो अन्तै काम छ ।” सुमनले भन्यो । 

“हुन्छ छोरा तँलाई जे गर्न मनपर्छ त्यही गर” भनेर बुवा बाहिर जानुभयो । गरिमा एक सरकारी स्कुलमा पढ्ने विद्यार्थी थिई भने उसको दाइचाहिँ प्राइभेट (निजी) स्कुलको विद्यार्थी थियो । गरिमा सरकारी स्कुलमा पढे पनि सधै पहिलो अङक ल्याउथी तर उसको दाइ प्राइभेट स्कुलमा पढे पनि सधै लास्ट । केही बेर पछि बुबा आउन साथ स्कुलबाट फोन आयो, शुभ प्रभात सर तपाईकी छोरीले स्कुलमा पहिलो स्थान हासिल गरि गुरुआमाले भन्नुभयो, हस्त गुरुआमा मात्र भनी छिटो छिटो बुवाले फोन राख्नुभयो । गरिमा बुबाको छेउमा बसिरहेकी थिई, ऊ मनमनै खुशी हँुदै थिई तर बुबाले भन्नुहुन्छ , “तँ अब देखि स्कुल नजा बरु घरको काम गर्न थाल । त्यसै पनि छोरी मान्छे पढेर के गर्छस् र अर्काको घरमा जाने जात, त्यहाँ गएर पनि भाँडा त मोल्छस् नि बरु यहीँ देखि सुरु गर्न थाल” । गरिमा रुदै थिइ उसले चाहेर पनि केही गर्न सक्दैन थिई ।

गरिमा रोएको सुनेर सुमन बाहिर आयो र भन्यो “फेरि हल्ला ? यो घरमा सुखले बस्नै दिँदैनन् , म पढिरहेको मान्छेलाई त्यसै बाधा पार्छन् ।” सुमनले यति बेला झुट बोलिरहेको थियो । उ पढ्न त के किताब पनि छुदैन थियो । ऊ कुलतमा फसिसकेको थियो । तिमी पढ्न जाऊ बाबुराजा यो अलच्छिनाको बोली सुनेर किन आएको, जाऊ गएर पढ बुबाले भन्नुभयो । भोलिपल्ट सुमन बिहान घरबाट निस्कियो । त्यहीबेला गरिमा पनि घाँस काट्न गई । घाँस काट्न जाँदा उसले सुमनले गाँजा र चुरोट खाँदो रहेछ, मैले भर्खर देखेकी । “तँ धेरै झुट नबोल त, मेरो छोराले चुरोट नै खाँदैन”, बुबाले भन्नुभयो । सुमन घर आएपछि बुबाले सोध्नुभयो, “सुमन के तैले चुरोट खान्छस् र ?” 

सुमनले डराउदै भन्यो, “हैन बाबा मैले कहाँ चुरोट खान्छु र !” 

सुमन डराएको देखेर बुबाले झुट पक्रनु भयो । सुमनको यस्तो हर्कत देखेर बुबाले रुँदै भन्नुभयो “हरेशिव ! मेरो छोराले ठुलो बनेर पैसा कमाउछ र मलाई पाल्छ भनेको त यो त कुलतमा पो फँसेछ, यसले गर्दा मेरो नाक काटिने भयो । समाजको सामु मेरो केही इज्जत रहेन । अब म कसरी बाहिर जाऊँ ! बरु मैले छोरीलाई पढाएको भए ऊ ठूलो मान्छे बनेर मेरो इज्जत राख्थी र आफ्नो जीवन सफल बनाउँथी ।” 

आफ्नो गल्तीको कारणले बुबाले आफ्नो जिन्दगी बर्बाद गर्नुभयो, सँग सँगै आफ्नो छोरीको पनि जिन्दगी बर्बाद गर्नुभयो । यदि छोरीलाई स्कुलबाट ननिकालेको भए आज सफल व्यक्ति बनेर उच्च स्थानमा हुन्थी । 

Sunday, January 8, 2023

रेशम चौधरीको उदय र आदीवासी आन्दोलन

 रेशम चौधरीको उदय र आदीवासी आन्दोलन

अधिवक्ता नरेश श्रेष्ठ

नेपालमा लोकतन्त्र छ भनिन्छ, के साँच्चै नेपालमा लोकतन्त्र छ त ? तर लोकतन्त्रको लागि नेपालीले पटक पटक वलिदान दिएको कुरामा कुनै शंक्का र प्रश्न छैन । नेताका अलोकतान्त्रिक कार्य र गैर जिम्मेवारीको कारण नेपाली जनतामा नेपालमा लोकतन्त्र छ भन्नेमा शंका छ । लोकतन्त्र भनेको प्रणाली हो, जहाँ मान्छेलाई अन्याय हुँदैन र भई हाले न्याय पाईन्छ भन्ने अपेक्षा हुन्छ । साथै शासन प्रशासनमा रहने व्यक्ति एवं सरकारी निकाय आफनो काममा जिम्मेवार वनाई उत्तरदायी वनाउँछ । 

राजनीतिक चेतले केही वोल्ने र प्रतिवाद गर्ने साथै विरोध गर्ने स्तरमा नेपाली जनता छन् तर नेपाली जनताको विरोधको आवाजलाई सुन्दैन र दवाईन्छ भने एक प्रकारलेजन–विद्रोहको आवश्यकता हुन्छ र विद्रोह हुन्छ । हामीलाई थाहा छ कि कैलालीको टिकापुरमा थारु समुदायले एक प्रकारको विद्रोह गरे र प्रहरी सहित ७ जनाको ज्यान गयो । परिणाम त अहिले हत्याको आरोपमा र हत्यारा नै भनी रेशम चौधरीलाई जन्म कैदको सँजाय दिएको छ । लोकतन्त्रमा विद्रोह जनताको अधिकार हो र यसलाई सही व्यवस्थापन गर्ने राज्यको दायित्व हो । वरिष्ठ अधिवक्ता तथा डा.युवराज संग्रौलाका अनुसार रेशम चौधरी निर्दोष छन र उनलाई झुठठा प्रमाणहरु सिर्जना गरी फसाएको छ ।

वर्मामा शक्ति सत्ताको वलमा नोबेल पुरस्कार विजेता ७७ वर्षीय सुकीलाई जीवन भरी जेलमा राख्ने शक्ति सत्ताको वलमा वहिरो सरकारको हर्कतको विरुद्ध विद्रोह गर्ने नोबेल पुरस्कार विजेता ७७ वर्षीय सुकी लोकतन्त्रको लागि दशकौंदेखि सर्घष गरी आएको र वाँकी जीवन पनि कठोर सर्घषमै वित्ने निश्चित छ । उनलाई विभिन्न भ्रष्टाचारदेखि अवैधरूपमा वाकीटकी आयात गर्ने र सरकारी गोपनीयतासम्बन्धी ऐनको उल्लङ्घन गरेको १४ वटा अभियोगमा यसअघि नै दोषी ठहर गरिएको छ र भ्रष्टाचारका बाँकी पाँचवटा अभियोगमा उनको मुद्दाको अन्तिम बहस सोमबारका लागि तय भएकोमा प्रस्तुत लेख लेख्दै गर्दा उनलाई ७ वटा भष्ट्राचार मुद्दामा अदालतले दोषि ठहर गरेको छ । उनको समर्थन रहेको ‘पिपुल्स डिफेन्स फोर्सेज” देशभरि सेनासँग नियमित रूपमा भिडिरहेको छ । जनताको विजय निश्चित छ ।

रेशम चौधरी पनि एउटा शक्ति केन्द्र ?

ताजा जनादेशले कैलाली जिल्लाको तीनै निर्वाचन क्षेत्रवाट रेशम चौधरीकी श्रीमती रन्जिता श्रेष्ठ चौधरी तथा अध्यक्ष, नागरिक उन्मुक्ति पार्टीवाट संघ संसदमा ४ जना सासद र प्रदेशमा ५ सासद निर्वाचित भएको छ । हाल सूदूरपश्चिम प्रदेशमा ७, लुम्वनी प्रदेशमा ४ र मधेश प्रदेशमा १ सित छ । थारु समुदायवाट निर्वाचन हुनु केही महिनामात्र अघि गठन गरिएको रेशम चौधरीको विचारमा आधारित उक्त पार्टीको सफलताले रेशम चौधरी निर्दोष रहेको प्रमाणित गरेको छ र निर्वाचन परिणाम पछि ती रेशम चौधरी कानून दृष्टिमा ज्यानमारा भनिएको व्यक्तिलाई उनी वसेको जेलमा गएर राष्ट्रिय राजनीतिका हस्ती काग्रेस, माओवादी लगायतका नेताहरु किन भेटन भए र किन उनलाई मुक्त गर्न एकाएक अध्यादेश ल्यायो । प्रष्ट छ सत्ता समिकरणमा एउटा महत्वपूर्ण शक्तिको रुपमा रेशम चौधरी उदायको छ ।

रेशम चौधरीलाई पनि आजीवन जेलमा राख्ने पूरै प्रयासमा तव व्रेक लाग्यो जव रेशम चौधरीको पार्टी शक्तिको रुपमा उदायो । घटना क्रमले स्पष्ट गरेको छ कि रेशम चौधरी यो देशको महत्वपूर्ण शक्ति हो जसलाई प्रचण्ड लगायत नेताहरुलाई जेलमै भेटन जान वाध्य पार्यो । उनलाई भेटने क्रम रोकिने छैन । पार्टी सरकारको समर्थन र सरकारमा जान टीकापुर घटनाका राजबन्दीहरू को रिहाइ प्रमुख बटमलाइन वनाएको छ । प्रचण्ड र ओलीले रेशम चौधरी लगायत राजवन्दीहरु रिहा गर्न वाचा गरे पछि प्रचण्ड सरकारलाई समर्थन गर्ने तर सरकारमा नजाने निर्णय गरेको छ ।

विद्रोह जनताको अधिकार !

लोकतन्त्रमा विद्रोह गर्नु जनताको अधिकार हो । जव जनताको विरोध, आन्दोलनका आवाद सरकारले सुन्दैन तव जनताले विद्रोह गर्नुपर्ने हुन्छ । आन्दोलन वा विद्रोह गर्नु जनताको रहर होइन, वाध्यता हो । आन्दोलन वा विद्रोह गर्दा जनताले ज्यानको वाजी लगाएको हुन्छ । जन विद्रोह भने एक प्रकारको जनस्तरवाट हुने उच्चकोटीको जन प्रतिकार हो । जनता प्रतिकारको स्तरमा आउँदा निश्चित रुपमा शक्तिपूर्ण मात्र हुन्छ भन्न सकिदैन । अशक्तिपूर्ण वा हिस्रक पनि हुनसक्छ । यसर्थ, जन प्रतिकारले ल्याउने परिणाम हत्या हिस्सा वा जन धनको क्षति निश्चित रुपमा प्रिय हुन सक्दैन । तर विद्रोह भनेको एक प्रकारको विस्फोटन हो जस्ले जन धनको अपूर्णिय क्षति गराउँछ । यो सवैको लागि क्षति नै हो, सरकारी पक्षको लागि भनुस वा आन्दोलनकारीको लागि । सवै आन्दोलन दमन गर्न सकिदैन । जहाँ जति दमन हुन्छ त्यति नै प्रतिकार हुन्छ । 

नेपालको इतिहास साक्षी जनयुद्ध एउटा सलाइको काटी थियो जसलाई सरकारले केही पनि होइन भन्दा देशले अपुर्णिय क्षति गरायो । यसर्थ, दमन र प्रतिकार भन्ने कुरो सामाजिक विज्ञानको नियम नै हो । समाज विज्ञानको नियम के हो भने( जहाँ दमन हुन्छ, त्यहाँ प्रतिरोध हुन्छ । जहाँ प्रतिरोध हुन्छ, त्यहाँ विस्फोट हुन्छ । विस्फोटले क्षति हुन्छ । जन आन्दोलन वा जन विद्रोहमा सरकारी पक्ष वा प्रहरीले जनता मार्दा सरकार वा प्रहरीलाई वात नलाग्ने र प्रहरी मर्दा आन्दोलनकारी दोषि वा अपराधी हुन पर्ने ? यो समानता तथा सामाजिक विज्ञानको नियम विपरित छ । राजनीतिक विषय लिएर हुने विद्रोह क्रममा हुने जन धनको क्षति उपर विद्रोही पक्ष कहिले पनि दोषि हुँदैन । यसको सम्पूर्ण जिम्मा सरकारकै हुन्छ । आन्दोलनकारी तथा विद्रोहीको मागको समयमै सम्वोधन गर्नु लोकतन्त्रमा राज्यको कर्तव्य हो । सयुक्त राष्ट्र संघले जन आन्दोलन वा जन विद्रोह गर्न पाउनु जनताको अधिकारको रुपमा व्याख्या गरेको छ ।

नेपालको इतिहासमा पनि पटक पटक राजनीतिक आन्दोलन र विद्रोह हुदै आएको छ । २००७ सालको राणा शासन विरोधी आन्दोलन, २०४६ र ०४७ सालको पहिलो जनआन्दोलन, १० वर्षिय जनयुद्व र २०६२ र ०६३ को १९ दिने जनआन्दोलन प्रमुख आन्दोलन वा जन विद्रोह हुन । जव २०७२ सालमा संविधान वन्दै थियो, त्यस वेला राज्य शासन प्रशासनमा पछाडी पारिएका आदीवासी, दलित, मद्येशीले आन्दोलन गरेका थिए । पछिल्लो पटक थारुहरुको कैलालीको टिकापुर थारुहट । थारुवान प्रदेशको लागि विद्रोह गरे परिणामतः २०७२ भदौ ७ गते एसएसपी लक्ष्मण न्यौपानेसहितको सातजना सुरक्षाकर्मी र १ जना बालकको निधन हुन पुग्यो । ८ जनाको ज्यान जाने गरी भएको यस दुर्घटनाको मुख्य दोषी राज्य हो ।

आदीवासी आन्दोलन

रेशम चौधरीको उदयले एकाएक आदीवासी आन्दोलन पनि गतिशील हुनेमा आदीवासी नेताहरु आशावादी भएका छन । नेपालको इतिहासमा आदीवासीको पहिचानको आन्दोलन विशेषतः पृथ्वीनारायण शाहको शासन कालदेखी नै उठेको हो । नेपालको संविधान वनाउने समयतिर आदीवासी आन्दोलन मुखरित र सशक्त नै देखिएको थियो, कारण त्यसताका देशका नयाँ सविधानमा आ आफनो अधिकार लेखाउने समय थियो । यसकारण त्यस वेला आदीवासीहरु ठूलो आशा तथा आशंक्का विच धेरै चोटी आन्दोलन गरे साथै दलित, मद्येशीले समेत आन्दोलन 

गरेको जग जाहेर नै छ । तर अपेक्षा विपरित यी सर्घषरत समुदायको अधिकार समेटिएको नयाँ सविधान वन्न सकेन । नेपालमा एक तिहाइ जनसंख्या आदीवासी छन । स्मरणीय छ कि भारतमा ५ प्रतिशत मात्र आदीवासी छन तर उनीहरुको स्थान सम्मानजनक छ । अहिले आदीवासी राष्टूपति द्रोपडी मुर्मी र आदीवासी जनजाति मामिला मन्त्रालयमा गठन भै उक्त मन्त्रालयको मन्त्री आदीवासी समुदायको अर्जुन मुन्नाजी छन । 

अहिले पनि नेपालको संविधानलाई कसैले दिपावली गरी स्वागत गर्छन भने आदीवासी, मद्येशी समुदायले कालो संविधान भन्दै आएको छ । अहिले सत्ता समिकरणमा थारु केन्द्रीत उन्मुक्ति पार्टीको निर्णाय भूमिकामा देखापरेको छ र उनको संसदमा ४ सित छ । सरकारमा पनि सहभागी हुने भएवाट निकत भविष्यमा रेशम चौधरी जेल मुक्त हुनेछ । रेशम चौधरीले अहिलेको गतिहिन आदीवासी आन्दोलनलाई गतिशिलता दिई यसको नेतृत्व गर्ने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । अहिले एकाएक सारा आदीवासी उसको नेतृत्व स्वीकार गर्दै र उसको पार्टीमा एकाकार भएर अगाडी वढन सक्ने मनोविज्ञान तयार भएको छ । यसो हुन सके नेपालको ३६ प्रतिशत आदीवासीको पहिचान, साँस्कृतिक जीवनको वैधानिक रुपमा नै सम्मान, संरक्षण र सम्वर्धन हुने छ ।